Van timmermanswoning tot RK Kerk en pastorie

G.J.M. Derks

In een aparte uitgave heeft de Historische Vereniging Soest reeds uitgebreid aandacht geschonken aan de geschiedenis van de Petrus Paulusparochie. (1) Daarin schrijft de heer Knaapen dat het onzeker is waar de katholieken samenkwamen sinds de Kerstnacht van 1580 waarin de Rooms Katholieke gemeenschap van Soest haar parochiekerk aan de nieuwe religie moest afstaan. Dat geldt zeker voor de periode vóór 1688. Met behulp van de zettingen van het huisgeld, de quohieren van het haardstedegeld, enige kennis van de Soester topografie en de eigendoms- en bewonersgeschiedenis van de huizen en boerderijen van het Kerkpad is echter over de periode nâ 1688 wel iets meer te vertellen. De R.K. kerk en de pastorie hebben sinds de tachtiger jaren van de 17e eeuw hoogstwaarschijnlijk steeds ongeveer op dezelfde plek gestaan, namelijk de huidige lokatie ! Het complex is zo goed als zeker ontstaan uit een timmermanswoning.

De timmermanswoning
Op het terrein van de R.K. kerk tussen de Steenhoffstraat en het Kerkpad stond al in de eerste helft van de 17e eeuw een huis. De nu oudst bekende bewoner, en hoogstwaarschijnlijk tevens eigenaar, was de timmerman Peter Reijersz. In 1645 betaalde hij zes gulden huisgeld voor dit pand. (2) De lokatie van de timmermanswoning is opmerkelijk te noemen, want het was een van de weinige panden die waren gelegen aan de westelijke of engzijde van het Kerkpad. De boerderijen lagen destijds vrijwel alle op of aan de brink, dus ten oosten van het Kerkpad. Uit een akte van 1654 blijkt dat Peter Reijersz "geweesde timmerman" het recht van overweg had over het erf van een huis dat vroeger stond op de plek waar nu de Korte Kerkstraat is gelegen, aan de andere kant van het Kerkpad. Ook Huijbert Meijnsz Hilhorst had dat recht; zijn boerderij stond aan de brink, ongeveer waar nu de Brandweer is gehuisvest. (3) Peter Reijersz was getrouwd met Grietgen Jans. Uit hun huwelijk is maar één dochter bekend, namelijk Metgen Peters. Zij trouwde in 1652 met Anthonis Evertsz, eveneens timmerman van beroep. Anthonis Evertsz, ook wel aangeduid als Thonis Evertsz timmerman, betaalde vanaf 1654 het huisgeld. (4) Zijn huwelijk met Metgen Peters heeft maar kort geduurd. Hun enige zoon was Evert Thonisz. Thonis hertrouwde omstreeks 1660 met Goutje Cornelissen, waaruit nog een zoon Jacob en een dochter Metgen werden geboren. Thonis overleed voor of in het jaar 1677. Vermoedelijk werd de zoon uit zijn eerste huwelijk de nieuwe bewoner en eigenaar van de timmermanswoning. In 1682 betaalt deze zoon, dan Evert Thonisz van Soest genoemd, 3 gulden huisgeld. (5)

De timmermanswoning wordt R.K. kerk en pastorie
Een volgende bron is de zetting van het huisgeld over 1687- 1688. (6) Op de plek van Evert Thonisz van Soest vinden we nu Johannes Hagen. Deze was twee gulden huisgeld verschuldigd als gebruiker van een huis dat eigendom was van Dirck Reijers, Teunis Jansen Calckbrander, Gerrit Lambertsen de Goijer en Wolbartus van Muijlwijck. Johannes Hagen was de eerste "vaste" zielzorger van Soest nadat het dorp enige tijd vermoedelijk door rondreizende priesters was bediend. De heer Knaapen vermeldt dat hij voorheen pastoor in Deventer was en omstreeks 1690 naar Soest kwam. Dit moet dus echter al enkele jaren eerder het geval zijn geweest. De vier heren eigenaren vormden samen mogelijk het "R.K. Kerkbestuur" of wat daar in die tijd voor door ging. In de persoon van de op de Grote Melm woonachtige jonker Wolbartus van Muijlwijck had het bestuur dan een zeer vooraanstaand lid. (7) Een combinatie van meerdere eigenaren, zoals hier aan de orde is, kwam in Soest niet vaak voor. Een zeer voor de hand liggende conclusie is dat het pand van Evert Thonisz van Soest tussen 1682 en 1688 is verkocht, mogelijk met de bedoeling om er de pastoor te huisvesten en een ruimte in te richten voor het houden van de missen. De kopers waren wellicht enkele vooraanstaande inwoners van Soest die het oude geloof een warm hart toedroegen, waaronder de niet onbemiddelde jonker Van Muijlwijck. Misschien komt de koopakte nog eens boven water en krijgen we wat meer zekerheid in deze kwestie. In 1691 betaalde "den Roomschen Kerck tot Soest" drie gulden huisgeld voor dit pand. (8) Uit de bewaard gebleven lijsten van het haardstedegeld over de jaren 1703 en 1715 blijkt dat in het huis twee haardsteden waren. (9) Voor iedere haard- îSïfiàK fü *-/** inclinai IOïïUI '"' y r\ci r\ WCIU. Een schilderij, gesigneerd door J.L Alders 1942. stede moest drie gulden worden betaald, dus in totaal een bedrag van zes gulden. De lijst van 1703 geeft als eigenaar de weduwe van Dirk Reijersen en als gebruiker de heer Hagen. Pastoor Hagen is vermoedelijk in 1703 overleden. Als opvolger werd benoemd Justus van Beest uit Utrecht, die op 5 januari 1704 aan zijn nieuwe taak begon. De lijst van het haardstedegeld over 1715 vermeldt als gebruiker dan ook de Heer van Beest. De eigenaar in 1715 was Willem de Beer, gehuwd met Maria Dirks, enige dochter van eerder genoemde Dirk Reijers. Onduidelijk is waarom nu nog slechts één eigenaar wordt genoemd, in plaats van vier. Blijkens de zetting van het huisgeld over 1718-1719 was Willem de Beer of de weduwe van Dirk Reijertz eigenaar en de kerk gebruiker. (10) De familie de Beer was destijds in Soest een vooraanstaande R.K. (boeren)familie. Hoe zag de kerk er uit? Over het uiterlijk van de kerk in de beginperiode valt niets te zeggen omdat er geen oude afbeeldingen van dit gedeelte van Soest bekend zijn. De Heer Knaapen citeert in genoemde publikatie de aantekeningen die pastoor Van Dashorst in 1819 maakte. Daaruit blijkt dat de kerk in 17 56 was gebouwd, hetgeen waarschijnlijk wil zeggen dat ze toen aanzienlijk werd vergroot en verfraaid. Het was een eenvoudig gebouw met riet gedekt en voorzien van houten goten. Het pand had minstens 12 schuiframen, die in 1816 waren geplaatst. Tussen 1826 en 1839, tijdens het pastoraat van pastoor Van Dijk, werd het kerkje opnieuw verbouwd en vergroot en tevens voorzien van een torentje. Het oude kerkje had het uiterlijk van een iets verhoogde boerenwoning met rieten dak. De ingang van de kerk was aan de straatweg en de ingang van de pastorie aan de zijde van het Kerkpad. In 1852 werd de nieuwe kerk gebouwd. Als we oude kaarten met elkaar vergelijken blijkt dat de nieuwe kerk direct achter de oude schuurkerk werd gebouwd. Wellicht bleef het op deze manier mogelijk om de oude kerk te gebruiken totdat de nieuwe kerk klaar was. Een "volksoverlevering"

De "Timmermanswoning", die "Kerk"werd
Een schilderij gesigneerd door J.L. Alders in 1942

Tot besluit een volksoverlevering.
Hoewel uit het voorgaande moge blijken dat sinds het einde van de 17e eeuw de R.K. kerk en pastorie steeds ongeveer op dezelfde plek tussen de Steenhoffstraat en het Kerkpad hebben gestaan, vermeldt de heer Knaapen dat "de volksoverlevering" een villa op het Lang End aanwijst als de plek waar de katholieken in de roerige tijden samenkwamen. De villa, vroeger een boerderij, was ooit eigendom van Dr. Kuijper en werd later bewoond door Klaas Sukel. Als dit juist is, moet dit de periode vóór 1688 betreffen. Volksoverleveringen bevatten nogal eens een kern van waarheid, maar deze overlevering overbrugt wellicht ruim 300 jaar. Helaas vermeldt de heer Knaapen de oorsprong niet. Wie weet brengt een speurtocht naar de geschiedenis van de villa van Dr. Kuijper nieuwe wetenswaardigheden aan het licht!

Noten:
GAS = Gemeente-archief Soest. RAU = Rijksarchief Utrecht.
1. F.S.I. Knaapen. De Petrus en Paulusparochie. Uit de geschiedenis van Soest, deel 3. Uitgave van de "Historische Vereniging SOEST".
2. GAS, Oud Archief, invnr. 124, zetting van het huisgeld over 1644-1645.
3. RAU, Dorpsgerechten, invnr. 1904, fol. 9vs, transport dd 14.12.1654.
4. GAS, Oud Archief, invnr. 124, zetting van het huisgeld over 1653-1654.
5. idem, over 1681-1682.
6. GAS, Oud Archief, invnr. 124, zetting van het huisgeld over 1687-1688.
7. Wonderlijk is in dit verband dat Wolbartus van Muijlwij ck een wapenbord in de N.H. kerk bezat. De kinderen van zijn broer Willem Frans van Muijlwijck werden R.K. gedoopt in Amersfoort.
8. GAS, Oud Archief, invnr. 125, Afschriften van zettingen van het huisgeld over 1690-1691. N.B. het woord "Roomsche" is doorgehaald.
9. GAS, Oud Archief, invnr. 129, Quohieren van het haardstedegeld 1703 en 1715.
10. GAS, Oud Archief, invnr. 124, zetting van het huisgeld over 1718-1719.