De Vrouwe en de Boerin; sociale verhoudingen in een 18e eeuws huurcontract

G.J.M. Derks

In vroeger eeuwen was een aanmerkelijk deel van de boerderijen en landerijen in Soest in handen van verschillende welgestelde families, met name uit Amersfoort en Amsterdam. Voor de Soester boerenbevolking moeten destijds de sociale verhoudingen tot deze families zeer bepalend zijn geweest. De huurcontracten met betrekking tot de boerderijen en landerijen werden veelal opgemaakt voor Amersfoortse notarissen. Zowel de inhoud van deze contracten als de wijze van formuleren geven soms enig inzicht in de bestaande verhoudingen. Een aardig voorbeeld uit 1753 wil ik u niet onthouden. [1].

Het verhuurde
De verhuurde goederen betroffen blijkens de akte ondermeer: "een erff. bouwhuijs. hoffstede, berg en schuur met sijn aenhorige landerijen, staende en gelegen op de Groote Melm onder den geregte van Soest, groot omtrent vijftien mergen weijland. als omtrent vijff mergen gelegen beoosten de Melmweg en tien mergen bewesten de Melmweg. bestaende in vier kampen".

De verhuurster
De verhuurster was een lid van de familie van Muijlwijk, waaraan door de heer Staalenhoef in het voorjaarsnummer van dit jaar reeds enige aandacht is geschonken, ni. Alijda van Lilaar. In de akte wordt zij aangeduid als "D'weduwe van D'Heer Jonker Aloysius van Muylwijk". Alijda leefde van 1694 tot 1763 en woonde in Amersfoort. In 1753. bij het opmaken van het contract, was zij 59 jaar oud. Mogelijk waren de verhuurde goederen uit haar familie afkomstig. [2]

De huurster
Blijkens het contract was "D'weduwe van Jan Willemse Ebbenhorst" de huurster van de goederen. Haar eigen naam was Ariaantje Peters van Ruijtenbeek. Een achterkleinzoon van deze boerin was Jan Ebbenhorst (1812-1883), schilder en fotograaf aan de Brink te Soest. Het schildersbedrijf van J. Ebbenhorst en Zn, - later voortgezet door Alders - is bij de oudere inwoners van Soest nog wel bekend. Ariaantje was na de dood van haar man met vijf kleine kinderen achtergebleven. In november 1753 hertrouwde zij met Gerrit (van) Dorrestein, bij wie zij nog drie zoons kreeg.

Enkele bepalingen uit het contract
Hieronder volgt een vijftal nadere bepalingen uit het contract die voor wat betreft de sociale verhoudingen weinig aan duidelijkheid te wensen overlaten.
a. "De verhuurderse sal altijd voor 't paard off voor de paarden daar sij en haar vrienden meede komen op de Melm vrij hoij off gras hebben, stallen, en rijtuijgen in de schuur mogen stellen".
b. "De verhuurderse behoud aan haer den tol van wagens, karren etc. op en van dese Melmsteede rijdende 't welke de huurderse als van ouds sal moeten gedogen en lijden, sonder tegenspreken, gelijk ook als er kalk gehaelt word. dat de paarden om de kalkovens en schuur mogen weijden. meede sonder tegenseggen van den huurder".
c. "Ende behoud de verhuurder se meede aen haer den tuijn off Hoff soo verre die verdeelt is, met alle druijven, queën, mispelen en nooten, waartoe sij huurderse ses voeder koeymessie (= koemest) sal moeten laten volgen om in den hoff te gebruijken".
d. "Blijvende ook aen de verhuurderse 't groote huijs met de earners en bovensolders, de duijfhuijsen en binnenkelder, dog sal de huurderse ingevalle van hoogwater de bovenkamers mogen gebruijken en anders niet".
e. "De huurderse sal de Vrouwe verhuurderse eens jaers omtrent den oost (= oogst?) met haar waegen en paarden moeten uij thalen en op een ham tracteren en weder 't huijs brengen".

Uit de bepalingen blijkt dat behalve in de Birkt (Hofslot: Heuvel en Dal), aan de brink (Bleijendaal: Mopperduijs) en achter den Eng (Engendaal) ook op de Grote Melm bebouwing van enig aanzien gestaan heeft. De omschrijving 't groote huijs met de camers en bovensolders, de duijfhuijsen en binnenkelder . . duidt toch op een gebouw van meer allure dan de gemiddelde boerenwoning van die tijd zal hebben gehad. Van het erf was blijkbaar een deel afgezet en ingericht als tuin met ondermeer druivestruiken, kweemispel- en notebomen. Mede gezien de bepaling dat de weduwe van Muijlwijk het grote huis en de tuin voor eigen gebruik hield lijkt het om een (eenvoudig) buitenverblijf te gaan, waar de weduwe, alleen of met haar vrienden, ten allen tijde naar toe kon gaan. Uit de bepalng dat de weduwe Ebbenhorst haar één maal per jaar met paard en wagen in Amersfoort moest gaan ophalen zou afgeleid kunnen worden dat zij er niet geregeld voor langere tijd verbleef.
Helaas is zonder verder onderzoek geen antwoord te geven op de vraag of de boerderij en het grote huis waarvan in het huurcontract sprake is ook nu, anno 1993, nog bestaan. De Grote Melm was ook omstreeks het midden van de 18de eeuw een buurtje met meerdere gebouwen. Er woonden vermoedelijk vier à vijf gezinnen. De beschrijving van het grote huis lijkt in ieder geval niet te passen bij de gebouwen zoals die momenteel nog op de Grote Melm staan. Verwarrend is bovendien dat ook vroeger gebouwen werden afgebroken en al dan niet werden vervangen door nieuwbouw. De heer E. Heupers vermeldt met betrekking tot de Grote Melm in zijn artikel over boerderijen veldnamen in Soest van 1971 dat er "voor enige jaren" (dus vóór 1971) een oude boerderij is afgebroken". [3]

Noten:
[1] Gemeente-archief Amersfoort. Notariële archieven, invnr. AT 033 a 010 (notarvis A. van Veerssen, minuten 1753-1755), akte 1753-22 d.d. 30.3.1753.
[2] Haar grootmoeder, Geertruijt Gijsberts de Beer, woonde bij haar huwelijk in 1646 met Dirck van Lielaer aan de Oude Melm te Soest. Zie: Eemlandse Klappers, deel 14, blz. 60.
[3] E. Heupers. Boerderij- en veldnamen te Soest omstreeks 1757. In: Jaarboek Oud Utrecht 1971, blz. 72.