Een reis langs de gasleiding

F.W. Beijen

In oktober '89 werden we verrast door een grote stapel gele gasleidingen, die langs de Birkstraat lag, en zo nieuwsgierig als we in Soest zijn, wilden we het naadje van de kous weten. Het Gasbedrijf Centraal Nederland (GCN) was al enige tijd bezig een zgn. gas-koppelleiding te leggen op de Stompert en in de Korte Duinen; hiervoor waren twee firma's ingehuurd om het tracé te maken en de leiding te leggen. We waren even te laat om de start mee te maken van de werkzaamheden aan de ca. 7 km lange, 50 cm dikke, met ca. 1 min. cub-meter onder een druk van 8 bar gevulde aardgasleiding van Soesterberg naar Soest.
Voor het lokaliseren van de grondlagen e.g. vondsten was, vanaf Soesterberg gerekend, de rechterzijde van de gemiddeld twee meter diepe sleuf voor ons van belang. De linkerzijde werd verstoord door eerdere werkzaamheden aan de op ca. drie meter afstand gelegen, in 1982 aangelegde, riooltransportleiding Soesterberg-Soest.

In het leidingschema kunt u onze reis volgen, die start in Soesterberg bij:
a. het traject over de Stompert (Vlasakkers) naar de spoorlijn Amersfoort-Utrecht, aansluitend op het fietspad De Vlasakkers, gelegen op de stuwwal de Stompert, is ontstaan in de Salien-Risz ijstijd, 150 tot 100-duizend jaar v. Chr., toen een 50-100 meter dikke en vele kilometers brede ijstong het Eemdal is binnengedrongen. In het wandprofiel van de sleuf tekenden zich duidelijk, in een ongelijk patroon, de zand-grind- en granietlagen af, de laatste hoofdzakelijk gevormd door: gletscherpuin, ijzersporen en zwerfkeien. De bovenkant werd afgedekt door een dunne met heide begroeide humuslaag, daaronder een kleine door de regen uitgespoelde zandlaag. Zo'n 50 meter voor de spoorlijn begon aan de oppervlakte het stuifzand zichtbaar te worden, dat zich voortzette tot aan het einde van de Korte Duinen.
Enige veldverkenningen over het gesloten leidingtracé en omliggend militair-oefenterrein brachten naast de div-steensoorten, waaronder enige kleine vuursteenknolletjes, geen verdere bewoningssporen uit het verleden op.
b. het traject Monnikenbosweg, 'vanaf de kruising met het fietspad na de linkerbocht hierin, door de Korte Duinen, aansluitend op en langs de Hof slottersteeg tot aan de Birkstraat.
In het wandprofiel op de Vlasakkers en aan het begin van de naast dit fietspad gelegen weg zagen we de zgn. "Ijspegels", die ontstaan zijn door ijsblokken, die onder de ijslaag in de grond zijn gedrongen en uiteraard het laatst ontdooiden.
Tijdens dit ontdooiingsproces vulden de ijskuilen zich veelal onverstoord op met gletscherpuin, grind, scherp- en stuifzand, humus, enz. Dit geheel geeft ook een goed beeld van de ontwikkelingen tijdens en na de ontdooiing. We raakten bekend met de medewerkers van beide firma's en er kwam een prettige onderlinge samenwerking tot stand. Op verzoek werd soms enige happen dieper gegaan, opdat wij onder het twee meter niveau konden kijken. Zij attendeerden ons op zaken die we over het hoofd hadden gezien tussen onze waarnemingen in.
De langs het fietspad en de zandweg gelegen bossen zijn vóór de tweede wereldoorlog, in een werkverschaffingsproject van de Heidemij, aangeplant, waarbij de grond van te voren diep werd omgespit. Door deze verstoring vertoonde het wandprofiel tot aan de Korte Duinen geen verdere bijzonderheden.
Het leidingtracé gaat achter Zonnegloren dwars door deze duinen naar de Hofslottersteeg. Aan het begin van deze duinen zagen we harde grindlagen, doorsneden met dunne strepen gletscherpuin, waarboven lagen met scherp- en stuif zand, die geen verdere beschrijving behoeven. Onze groep voerde op en naast het gesloten tracé veldverkenningen uit, waarbij vondsten van door de machines opgewerkt gletscherpuin de overhand hadden. Dit puin van diverse steensoorten is door de grote ijsdruk gespleten en stuk gevroren in fragmenten. De daarbij gevormde breukvlakken lijken als door mensenhanden gemaakt (artefacten). Helaas, het was niet zo. [1] 
In de overgang Korte Duinen-Hofslottersteeg, zich voortzettend tot de Birkstraat, kwamen verveningslagen te voorschijn. De middelen ontbraken ons om een onderzoek te laten doen naar toendramossporen, die in een eerder bodemonderzoek in dit veen zijn aangetroffen. We maken even een tussenstop om dit wandprofiel nader te bekijken.

Van boven naar beneden zagen we onder meer:
1 . humuslaag met begroeiing
2. licht stuifzand
3 . de oerbank
4 . gespoelde . zandlaag
5. jong en ouder dekzand
6 . verveningslagen
7 . kleilaag
ad. 5. Tussen de jongere en oudere dekzandlagen in bevond zich op diverse plaatsen een dunne zwarte laag met houtskoolfragmenten. Deze zgn. "Laag van Usselo" is ontstaan tijdens het Glaciale Würmtijdperk, ca. 10.000 v.Chr. waarin grote bos- en veenbranden hebben plaatsgevonden.
ad. 6. De verveningslagen (turf) gaven evenals op meerdere plaatsen gezien in Soest, een opmerkelijk beeld. De onderste verveningsiaag werd van de bovenste gescheiden door een gelijkmatige stuif zandlaag, wat aangeeft dat er een droge periode tussen de beide laagvormingen heeft plaatsgevonden.

ad. 7. De kleilaag onder Soest is ruim 30 meter dik en aangevoerd door de reeds eerder genoemde ijstong.
c. Het traject Birkstraat t.o. de Hofslottersteeg dwars door de weilanden naar de P. v.d. Breemerweg.
Op ca. 90 meter van de Birkstraat blijven we even langer stilstaan; daar ontdekten we een kleine muurrest van de voormalige buitenplaats "Hofslot".
De grond voor deze buitenplaats is in ca. 1650 gekocht door de fam. "Baeck", die in ongeveer dezelfde tijd als waarin "Bartolotti" zijn villa Heuvelendaal (huidig Vossenveld) gestalte geeft, de Hofslot bouwt. [2] 
De familie is erg rijk en ontvangt op hun buiten diverse zeer bekende Nederlanders zoals Huijgens, v.d. Vondel, en P.C. Hooft.
In 1712 vindt er een taxatie plaats van de "Hovslot" met 8 ha land, waarna de volgende eigenaren/bewoners de revue passeren .
1719 Tekman, die her- en verbouwt.
1727 Isaac Insen, die de naastgelegen boerenbedrijven Hinlopen en Graswijk koopt. Is tevens schenker van de pastorie N.H. kerk aan de Kerkstraat te Soest.
1756 Jacobus Doekes, schout van Soest (burgemeester),
ca. 1770 Jacob v. Pembroek koopt het "Heerengoed".
1801 eigenaar Kreps, die de boerderijen weer verkoopt,
ca. 1805 Coenraad Vissering.
1810 Zomerverblijf van Pieter Kraandijk, die in 1845 overlijdt. Daarna bewoond door de ongehuwde dochter Alida-Elisabeth, in de volksmond "Juffrouw Daatje" genoemd.
1885 Grote - op het koetshuis na - verwoestende brand; de villa wordt gesloopt en afvalmateriaal gebruikt voor de naastliggende boerderijen.
Het hergebruik van deze afvalmaterialen klopt wel; een sprekend voorbeeld is de nabij gelegen schaapskooi, die geheel met uit de Hofslot gebikte stenen is opgebouwd. Omwonenden bevestigden ons dat gelijke stenen ook gebruikt waren in de funderingen van hun bedrijf.
De Kadastrale Plankaart van 1832, waarop villa en vijvers zijn ingetekend (2) stelde ons in staat ter plaatse de villa-omtrek uit te zetten. Getracht is d.m.v. grondboringen muurresten terug te vinden. Dit lukte niet, puin was onze oogst.
In het sleufgedeelte dat door de villaresten liep zaten grote hoeveelheden verbrande houtresten, gesmolten glas en 18e eeuwse gebruiks-aardewerkscherven. [3] 
Een klein gedeelte van de voormalige achter de villa gelegen vijver werd blootgelegd; de plantenresten hierin verdwenen als sneeuw voor de zon zodra ze aan zuurstof waren blootgesteld .
We zetten onze toch voort door de weilanden, richting P. v.d. Breemerweg.
Een voor de uitvoerenden mede door het slechte weer zware klus; de ter plaatse van nature slappe sleufwand en de regen waren er de oorzaak van, dat soms onverwachts, een gedeelte inzakte. Het was oppassen geblazen. Pet af voor de mannen!
Nabij de dubbele bocht in de P. v.d. Breemerweg, bekend als "de Krommert", een op dekzand gelegen oude verbindingsweg Amersfoort-Soest, ontdekten we nabij huis nr. 9, de muurresten van een bruggetje. Het brugmuurtje stond haaks op het naast de weg gemaakte profiel en was tegen wegzakken gebouwd op een eikenbalk (25 x 6 cm).
De stenen vertoonden fosfaatsporen, wat duidt op door het water meegevoerde afvalstoffen van bewoning stroomopwaarts. In het profiel was een gedichte waterloop te onderscheiden; door het instortingsgevaar ter plaatse was een langdurig onderzoek niet mogelijk. Het was: kijken, meten en wegwezen. Nader onderzoek zal moeten uitwijzen of dit bruggetje ooit heeft behoord tot de wetering die vanuit het Veen gelopen heeft langs Enghendaal, de Bunt, Zwarteweg en nabij "Den Krommert" door de weilanden en die door de Malesluis in de Eem uitmondde.
Onderzoek hiernaar en naar de muurresten van de Hofslot is alleen verantwoord en mogelijk wanneer men hier in de toekomst grondwerkzaamheden gaat verrichten.
Het verdere tracé naar en langs de Hooiweg, bij de Eemweg onder de spoorlijn Amersfoort-Amsterdam door naar de Weideweg vertoonde een gelijk beeld als vanaf de Hofslot en behoeft ook geen verdere beschrijving.
In juli 1990 eindigde deze "Reis langs de gasleiding" . Deze kwam tot stand door een goede verstandhouding tussen de leden van de Historische Vereniging Soest, de AWN afd. Vallei en Eemland te Amersfoort en de medewerkers van GCN en firma's GAWA uit Breukelen en Van Voskuilen te Woudenberg.

Noten :
[1] Determinatie vuursteenmateriaal. Dhr. A. de Boer, arch. dienst gemeente Amersfoort.
[2] Bronnen uit onderzoek van de Historische Vereniging Soest door de oud- en overleden leden J.D. v.d. Neut en J.G. Hilhorst.
[3] Determinatie aardewerk. Drs. Mw. F. Snieder, archeologe gemeente Amersfoort.

Geraadpleegde literatuur:
Van Stenenbijl tot Lans. Door G. v. Aken en A. Bruyn.
Zoys tot Soest, 9e jrg. nr. 1 - De interlokale verbindingen door W.H.A. Klein
Zoys tot Soest, 9e jrg. nr. 1 - Wateren in Soest door Ds. J.J. Bos
Zoys tot Soest, 10e jrg. nr. 1 - De Laag van Usselo door H. Gerth 

Verdere gegevens.
De originele tekeningen van het G.C.N, leidingtracé, van het muurtje van de Hofslot en het brugmuurtje in de P. v.d. Breemerweg zijn aanwezig in de archieven van de Historische Vereniging Soest.