Middelen van bestaan in Soest V

door wijlen ds J.J. Bos

Tabak.

Dat de tabaksbouw weleer in ons vaderland nogal van beteekenis was, is bekend. Niet alleen in Gelderland en Overijssel, maar ook in Utrecht, en met name rondom Amersfoort, werden tabaks-landen gevonden. In 1615 had dââr de eerste aankweeking plaats, en in 1636 waren er reeds meer dan 50 planters; in 1670 was dat getal tot 120 geklommen, en in de 18de eeuw bedroeg het meer dan 200. (v. Bemmel, Beschrijv. v. Amersf., bl. 781-790. Tijdschr. voor Geschied, enz. v. Utrecht, 1835, bl. 523, enz.)- Dââr, en elders, kreeg de teelt van dat nieuwe gewas zulk eene beteekenis, dat de eigenaars van het tiendrecht over die gronden, voor hunne inkomsten bezorgd begonnen te worden; want landen, waar vroeger rogge, boekweit, en andere granen op geteeld werden, die tiendplichtig waren, werden nu met tabak beplant, die niet tiendplichtig was. Zij wendden zich te dien zake tot de Staten 's Lands van Utrecht, welke op hunne verzoekschriften beschikkingen namen, als uit de volgende drie stukken blijken zal:

Het eerste Stuk is van 31 Mei 1636 (Groot Utr. Plac.boek. II. 447, 448"), en luidt:
"Op de Requeste van Goossen van Royen, Rentmeester van de Abdye van St. Pauls binnen Utrecht, aangaande het verpachten van der Abdye-tienden, leggende omtrent Amersfoort en op het Hoogeland, in welcke blocken boeckweyt en andere granen wassen, soo ook de landen werden gepraepareert en gesaaijt met tabak, versoekende verklaringe, hoe hij Suppliant dien aangaande in 't kerven en verpachten van de tienden sig sal hebben te reguleren, ende Commissarissen uyt Haar Ed. Hog. Collegie; is geappoincteert.
De Gedeputeerden van dè Staten 's Lands van Utrecht, op den inhoude deser gelet, verstaan en ordonneren bij desen, dat den Remonstrant sal eysschen Hondgeld van de landen, die volgens den inhoude deser met tabacq besaayt sijn, committerende voorts om de tienden hier inne verhaalt, ten meesten oirbaar en minstens kosten te verpachten, den heer Deeken Berck, van Kiesdorp, met hem Remonstrant."

Het tweede Stuk is van 7 Juli 1654, en is van den volgenden inhoud:
"Op de memorie van Steven de Leeuw, Ontfanger van den Bisdoms Tienden, vertoonende hoe dat onder deselve sijn leggende in desen Gestigte landen, die in plaatse van met rogge, boekweyt en andere granen, alsnu worden gepraepareert ende voor het meerendeel beplant met tabacq, en indien daarvan geen tiende wierde getogen, als (onder correctie) hij remonstrant verstond te behoren, sulks soude strecken tot merkelijke schade van haar Ed. Mog. voorsz. tienden; dat mede hij remonstrant van goeder hand was bericht, dat in de Provincie van Gelderland, van ijder mergen met tabacq beplant sijnde, in reguard van den tiend betaalt worde tien gulden, ende bij Haar Ed. Mog. annexe Appoinctement, van date 31 May 1636, was alhier verstaan, in reguard van de Abdye van St. Pauls tienden, uyt de landen die met tabacq leggen besaayt, geëyscht sal worden hontgeld, waaromme hij remonstrant versocht Haar Ed. Mog. verklaringe dien aangaande, om hem in 't kerven ende verpachten van de tienden daarna te reguleren. Is geappoincteert. De Gedeputeerden van de Staten 's Lands van Utrecht, op "den inhoude deser gelet, mitsgaders des remonstrants mondeling bericht dienaangaande gehoord verstaan, en "verklaaren bij desen, dat bij provisie op den ouden voet "sal worden betaald vijf gulden van ieder mergen voor Haar Ed. Mog. Bisdoms tienden, van de landerijen die met tabacq worden besayd."

En eindelijk het derde stuk, van 5 Juli 1695, zegt:
"Op "het gerepraesenteerde desen aangaande, is na deliberatie goed gevonden, en verstaan, alle de bruyckers der landerijen, aan Haar Ed. Mog. tiendpligtig zijnde, ende met tabacq bepoot, te ordonneren, gelijk deselve geordonneert worden bij desen, aan de kopers, of pachters van den selven tiend te betalen de somme van vijf guldens per mergen, die sylieden in plaats van den voorsz. tiend der tabacq-landen, volgens Haar Ed. Mog. Ordonnantie gehouden zijn te geven; en dit voor en aleer sylieden den tabacq van 't land sullen mogen te huysvoeren, op poene van vijf en twintig gulden, ten behoeve van het Kinderhuys der Stad Utrecht te verbeuren. Onder stond: accordeert met de voorschreve Resolutie; en was geteekent: P. Voet v. Winssen."

Rondom Amersfoort heeft de tabaksbouw zich zeer lang staande gehouden. In het midden van de 19de eeuw, was de stad nog aan alle zijden met tabaksschuren en tabakslanden omringd, maar aan het eind van die eeuw was van dat alles bijna niets meer te zien. Of er, in den bovengenoemden vroegen tijd, te Soest ook al tabak verbouwd werd, is mij niet met zekerheid gebleken, al acht ik het in hooge mate waarschijnlijk, omdat de Rentmeester der Abdij van St. Paulus het eerst een Request indiende, welke Abdij ook in Soest een uitgebreid tiendrecht bezat. Ik heb daarenboven eene schuur in het Kort Eind, die nu al sedert lang verdwenen is, er altijd op aangezien dat ze weleer tabaksschuur zou zijn geweeste Maar zeker is het dat, omstreeks 1856, Theunis Smorenburg, landbouwer te Soest, op zijn land aan den weg naar de Kleine Melm, eene groote tabaksschuur heeft laten bouwen, en op datzelfde bouwland de tabaksteelt wederom heeft aangevangen. Hetzelfde gebeurde in die dagen elders ook, b.v. op het Landgoed "Zandbergen", nabij het Huis ter Heide.
Maar de wederopleving dier cultuur duurde niet lang. De tabaksbouw werd te Soest al spoedig gestaakt, de nieuwe schuur, waarin eene woning voor den baas werd gesloten, en, lang vóór dat het einde der 19de eeuw daar was, weder afgebroken.