Middelen van bestaan in Soest III

door wijlen ds J.J. Bos

4. Bezem-binders
In het vroeger aangehaalde M.S. van 1569, wijst Art. 14 op eene andere nuttige zijde, van de "ghemeente genaempt den Heyberch", voor de Soesters, dan om de afgestoken heideplaggen onder hun vee te strooien, en op het heideveld hunne schapen te weiden, nl. "oeck eens deel besimmen off te maecken". Die bezem-bindery gaf weleer aan menig gezin te Soesterberg, over Hees, en in het Veen, het dagelijksch brood. (Costumen en Dsantien van Soest. Het laatste Stuk in dien bundel). Om deze oorzaak wordt dan ook zeker, in art. I.e., van het Plaatselijk Reglement van 19 Januari 1860, betrekkelijk het in gebruik geven der Gemeentelijke Heide- en Zandgronden, uitdrukkelijk gezegd, dat van het verkregen Consent geen gebruik mocht gemaakt worden, "Tot het vervoer der verkregene "grondstoffen naar buiten deze gemeente", dan alleen in de vorm van "de alhier gemaakte bezems of boenders."
Die bezem-binderij is echter in de laatste helft der 19de eeuw sterk achteruit gegaan, door de invoering van elders van eene nieuwe soort, die wel wat gelijkt op eenen grooten platte borstel, onder aan eenen langen steel bevestigd,, en waarin de vezels van de kokosnoot de takjes van de heidestruik vervangen. Toch is de oude bezembinderij ook thans nog niet geheel te niet.

5. Bijen
"Bijeluyden" zijn er ook nog, en waren er zeker reeds zeer vroeg. De onafzienbare heidevlakte, en de uitgestrekte boekweitvelden, leidden er den mensch als van zelf toe, om ook bij den arbeid dezer nijvere diertjes zijn genot, en zijn voordeel te zoeken. Daarom zijn de bijen ook al vroeg begrepen onder de dingen, waarvoor de eigenaar tiendpiichtig was, zooals blijkt uit een "Placaat ende "Ordonnantie, van 14 Juny 1599", waarin de artikelen 6 en 7 aldus luiden:
"VI. Item, dat die byen sullen werden vertient ter plaatse daar die selve byen staan als se swermen, mits dat den Tientheer, of zijnen Pachter betalen sal die weerde van den corf. Dat die byeluyden gehouden sullen wesen den Tientheer, of zijnen Pachter eene gerechtelijke wete te doen, omme te komen vertienden, aleer zij uytte plaatse daar' heure byen.geswermt hebben, sullen mogen vertrecken, op poene van te verbeuren twee Carolus guldens op yder swerm, die verswegen sal wesen."
"VII. En in gevalle den Tientheer, of zijnen Pachter binnen 24 uren na die gedane wete niet en komt, sullen die byeluyden met hare byen vryelyke mogen vertrecken, ende laten aldaar soo veel gelts onder den Gerechte daar die byen geswermt hebben, als sij bij eede verklaren sullen den tient van de geschepte swermen weerdig te zijn, op poene van op yeder swerm ten behoeven van den Tientheer, of zijnen Pachter te verbeuren twee Carolus guldens." (Groot Utr. Plac.boek bb. 446).

Doch wederkeerig heeft de Regeering dat bedrijf ook onder haar opzicht en bescherming genomen. Op 8 April 1614, verscheen een "Placaat en Ordonnantie van de Ed. Mog. Heeren Staten 's Lands van Utrecht, inhoudende ordre en régule, waar na de Bye-luyden haar in 't setten ende verplaatsen van hare Immen en Byen sullen hebben te reguleeren, etc." De hierop betrekking hebbende artikelen, in dat stuk, luiden:
"I. In den eersten, dat niemand voort aan met zijn immen een ander sal mogen besetten op eenige plaatsen, tensij, dat hij wijke van een andermans byen, die lengte van hondert roeden; op poene, dat die gene, die zijn immen een ander te na gestelt heeft, gehouden sal zijn op te breken, ende te ruijmen, binnen 24 uren, ende daarenboven verbeuren sal ses gulden, het eene derden deel voor den Officier, die d'executie doen sal, het tweede deel, ten behoeve van den geinterresseerden, en 't derde derdendeel, ten behoeve van den armen. Ende indien de ruyminge niet en geschiede binnen 24 uren, sal men binnen 24 uren daarna verbeuren dubbelt. Ende indien hij daar na blijft in gebreke, sal den Officier van de plaatse geauthoriseert zijn, gelijk hij geauthoriseert word bij desen, deselve immer op te breken, ende te brengen ter plaatse daar niemand en is bij geinteresseert, ofte verhindert, al tot kosten van den gebrekigen.
VII. Dat niemand eenige nieuwe byestede ten velde, of aan eenige hegge sal mogen setten, ofte maken, ofte sal een ander moeten wijken, te weten, op de heyde ende op berglanden, de lengte van hondert vijftig roeden, ende in de kley vijfenseventig roeden, ten ware bij consent van den genen, die daar bij geinteresseert soude mogen zijn." (Groot Utr. Plac.boek.I.638,639.)
Dit gaf aanleiding tot het volgende "Appoinctement":
"Op de Requeste van Wouter Aartse, woonende tot Soest, is geappoincteert. De Gedeputeerden van de Staten 's Lands van Utrecht, gelet op den inhoude deser mitsgaders op de attestatien en verklaringen, dien aangaande gepasseert, soo bij die van den Gilde, als andere oude en weiervarene byeluyden; daar beneffens gehoort het rapport van Haar Ed. Mog. Gecommitteerden hierop gedaan, interpreteerende het I. en VII. articulen van Haar Ed. Mog. Ordonnantie, roerende de byeluyden, ende het besetten van hare immen ende byen, gearresteert dan 8 April 1614, verstaan en verklaren bij desen, dat onder de berglanden, in 't voorschreven VII. Artijkel vermeit, niet begreepen, nog behoorende sijn de landen, die met de ploeg omgevuert en met boekwijt bésaayt, en alsulks als bouwlanden gecultiveert worden; ende volgens dien over de soodanige nopende het besetten ende wijeken, het voorschrevene eerste Artykel plaatse heeft, te weten, dat sij malkanderen aldaar moeten wijken de lengte van hondert roeden; ordonneerende'.allen een ijgelijk, soo byeluyden als anderen, die haar geneeren met byen en immen te setten, ofte andersints desen soude mogen aangaan, ende geinsinu- "eert sal worden, hen lieden hierna te reguleeren. Gedaan te Utrecht den 12 September 1637. Onderstont, ter Ordonnantie als boven, onderteekent, Ant. van Hilten."
Meerdere bijzonderheden, aangaande dezen tak van cultuur in de Gemeente Soest, zijn mij niet bekend, doch meer dan waarschijnlijk zijn er ten allen tijde bijenstallen geweest, en werden er ook jaar aan jaar, van elders, korven met bijen tijdelijk naartoe gebracht.
Ik heb ten minste, sedert 1847, op verschillende plaatsen bijenstallen en bijenkorven gezien, bij boerderijen langs het Voetpad en den Brink, in het Kort-Eind, in de Birckt en Isselt, te Soesterberg, in de heide tusschen Soesterberg en Soest, op Hees, in het Veen, en Achter den Engh. En even zóó zal het nog wel zijn, en zal het blijven, zoolang aldaar de boekweit en de heide bloeien, en honig en was, als handelsartikelen, begeerd worden.

6. Ganzen
In Art. 13 van de meermalen aangehaalde "Usantien ofte Costumen van den Dorpe van Soest", lezen wij: "Item dye buyren van Soest "hebben gans gheen incomsten van enyge goederen ofte landeren, "dan hebben alleen enen kaelen brijnck, daer nauwelijcken dye "gansen dye kost krijghen mueghen." Daaruit blijkt dat men in 1569, langs den Brink, ganzen hield, zeker ook wel met de bedoeling om ze, gelijk men elders deed, vet te maken en naar de markt te brengen. Te Utrecht is nog een pleintje dat de Ganzenmarkt heet. Doch van deze fokkerij is, al sedert lang, in geheel Soest, geen spoor meer over.