De laag van Usselo

Henk Gerth

Het is weer enige tijd geleden dat in de bijlage van "Van Zoys tot Soest" gevraagd werd of er iemand iets over de "Laag van Usselo" wilde schrijven. Bij deze zal ik aan het verzoek voldoen. De naam "de Laag van Usselo" is ontleend aan de eerste vindplaats bij het dorpje Usselo, dat even ten zuidwesten van Enschede is gelegen. In de geologie wordt veelal iets vernoemd naar de vinder of de plaats.
Allereerst zal ik een grove geologische tijdschaal weergegeven vanaf het ontstaan van de aarde, zoals deze wetenschappelijk is vastgelegd, tot heden.

De periode waarin .de "Laag van Usselo" is ontstaan, is de kwartaire periode. De kwartaire periode is weer onderverdeeld in 2 tijdvakken nl. het Pleistoceen, van 2 miljoen jaar - 10.000 jaar geleden en het Holoceen dat is het tijdvak van 10.000 jaar geleden tot heden.

Een uit de geologie voortgekomen en voor de archeologie zeer belangrijke wetenschap is de bodemkunde. Met de bodem bedoelen wij de bovenste lagen van de grond waarop wij leven. Voor het in kaart brengen van deze lagen werden, en worden ook nu nog, talloze boringen verricht.
Hierbij werden diverse oude cultuurlagen ontdekt.
Wanneer je zo'n boormonster ziet dan kun je vrij scherpe overgangen in de lagen herkennen. Deze verschillende lagen ontstonden door b.v. bodemdalingen, resp. stijgingen. Door de dalingen ontstonden overstromingen waarbij zowel zand als kleiafzettingen plaatsvonden.
Hierbij werden moerassen, bossen enz. enz. van soms dikke lagen voorzien. Bij de stijgingen gebeurde het dat de kale stukken land welke vrijkwamen door wind gingen verstuiven, waarbij veel materiaal verplaatst werd. Zo vormden zich verschillende lagen.
De "laag van Usselo" is gevormd tussen de overgang van het Pleistoceen naar het Holoceen, nog wat nauwkeuriger: in een periode in de laat glaciale Würmtijd, de Allerijdtijd.
In deze periode ontstaan de dekzanden. Door de kou was er nauwelijks of geen begroeiing aanwezig. Er moeten toen enorme stof- en zandstormen geweest zijn.

Het bewijs wordt geleverd doordat deze zandstormen de aan de oppervlakte liggende keien, als het ware gezandstraald hebben. Zij kregen, doordat de wind uit één richting waaide, dan ook een specifieke vorm.

Wij herkennen deze "windkeien" als drie- of vierkanters al naar gelang de hoeveelheid afgeplatte kanten.
Na de koude periode ging de temperatuur in t 9800 v. Chr. weer omhoog en kwam er begroeiing tot stand. Eerst laag gewas, daarna struiken en bossen. Deze klimaatomslag moet vrij snel gegaan zijn, deze periode wordt de Allerod-tijd genoemd. Alleris;d was een kleigroeve bij Kopenhagen waarin veel onderzoekingen hebben plaatsgevonden naar deze klimaatomslag.
In ons land moeten er ook in deze tijd veel grasvlakten geweest zijn, gezien de vondsten van overblijfselen van het reuzenhert, de beer en zelfs de bever, geen graseter.
In het midden van het Allerod tijdvak verandert ons klimaat steeds meer van continentaal naar oceanisch. Wetenschappers hebben dit bij Usselo aan kunnen tonen. Daar is een laag ontdekt waarin zich vele kleine, soms ook grotere stukjes houtskool bevonden.
Deze laag waarin zich het houtskool bevindt wordt nu de "Laag van Usselo" genoemd.

Ook in de Soesterduinen kunt u deze laag op diverse plaatsen vinden, vooral aan de bosranden.
De "Laag van Usselo" wordt vrijwel in ons gehele land en ook ver daarbuiten aangetroffen. In deze tijd leefden er bij Usselo mensen waarvan archeologische vondsten getuigen. Deze werktuigen worden tot de "Federmessercultuur" gerekend. Karakteristieke werktuigen zijn, b.v. de Gravette of Tjongerspits en de korte schrabber, gemaakt van vuurstenen.
Het houtskool dat in de laag van Usselo wordt gevonden is niet van deze mensen, die ook vuren gebruikten, maar van enorme bos- en veenbranden. Vroeger werd aangenomen dat deze branden zijn ontstaan door vulkanische activiteiten vanuit de Eifel. Latere onderzoekingen hebben aangetoond dat deze branden ontstaan zijn door blikseminslagen en de wind deed de rest.
Overstuivingen hebben gezorgd dat wij nu in staat zijn een stukje natuurgeschiedenis te kunnen achterhalen.

Geraadpleegde literatuur:
Prof. dr. F.J. Faber "Hoe ontstond Nederland"
Ruud Borman "Oude beschavingen van de lage landen"