HAND- EN SPANDIENSTEN GEFORMALISEERD? Aandacht voor een tweetal raadsbesluiten,

W.C.J.M. Peters

In de bibliotheek van de gemeente bevindt zich de eerste druk van "Het Nederlandsch Gemeenterecht" (uitgave 1895) van Mr. J. Oppenheim. Een standaardwerk uit die tijd.
Al lezend komt men een paar maal de gemeente Soest tegen. Eén passage trok mijn aandacht. Het was daar waar vermeld stond, dat de Kroon een besluit van de gemeenteraad van Soest had vernietigd omdat de raad in een verordening - een belastingverordening - niet alle inwoners bond.
Daar het een uitspraak betrof uit 1852 besloot ik na te gaan of in het archief van de gemeente hierover nog wat bewaard is en of het interessant zou kunnen zijn voor de lezers van dit blad.
De heer Haanstra, houder van het statisch archief, kon mij originele stukken tonen en, hoewel de zaak eigenlijk slechts wetenschappelijk van betekenis is, draagt zij toch enkele best boeiende elementen in zich; zij hebben mij tot het schrijven van dit verhaal aangezet.

Wat was het geval?
In de gemeentewet van 1851 wordt aan de gemeenteraden de bevoegdheid gegeven belastingverordeningen vast te stellen. Zo kenden we in die tijd een "hoofdelijke omslag"; leges, een belasting op honden, maar ook een belasting in natura! Zij werd omschreven als "verplichting tot arbeid of levering ten behoeve van gemeentewerken."
Over deze laatste belasting, aangeduid als het verrichten van handen spandiensten, heeft Soest jurisprudentie gemaakt.

Op voorstel van burgemeester en wethouders besluit de gemeenteraad in zijn vergadering van 27 mei 1852 een verordening op het onderhoud der wegen en voetpaden vast te stellen.
In die vergadering, voorgezeten door burgemeester P. Gallenkamp Pels, ontbreekt het lid P. v.d. Bremer, doch dit terzijde.
De notulen vermelden:
"4e Eindelijk besluit de Raad tot het vaststellen der navolgende vier verordeningen : : als
A. Tot heffing eener belasting op de honden
B. Op het onderhoud der wegen en voetpaden
C. Tarief voor de heffing van leges en Expeditiegeiden van stukken uit het gemeente-archief
D. Regelende de invordering van den hoofdelijke omslag, (Fiat Insertio der Bijlagen No. 8 bis 9-10 en 11 dezer Notulen) .

Om daarmede te handelen overeenkomstig de art. 167 volgg en 233 volgg. der wet van den 29 Juny 1851 (Staatsbl. N° 85). 

Goedgekeurd de invoeging van dit renvooy
tusschen den Elfden en twaalfden regel
dezer bladzijden.

P. Gallenkamp Pels
T. Smoorenburg wethuders l.s."

De bijlage bij de notulen geeft de verordening, als onder B. aangegeven, woordelijk weer. Voor zover van belang neem ik deze over.

"De Raad der Gemeente Soest ca .
Overwegende dat tot een behoorlijk onderhoud der wegen en voetpaden binnen deze Gemeente, meestal strekkende ten dienste van de landbouwende ingezetenen derzelve, de plaatselijke middelen ongenoegzaam zijn;
dat het bovendien van oudsher gebruikelijk is dat sommige dier wegen, door de ingezetenen, op aanwijzing van het Plaatselijk bestuur, onder de benaming van hand- en spandiensten, onderhouden worden, en willende voortaan deze aangelegenheid, op eenparigen voet regelen
Gezien de art. 192 en 193 der Wet van den 29 Juny 1851 (Staatsblad N° 85)

Heeft besloten:

Art: 1
"Tot den aanvoer van alle soorten van materialen, benoodigd tot daarstelling, verbetering of onderhoud van alle gemeente-wegen-voetpaden dijken of dammen, waterleidingen en dergelijken, of tot zoogenoemde hand- en spandienst, zullen gehouden zijn alle landbouwende ingezetenen op de navolgende voet en wijze"

Art: 2
"Eene lijst opgemaakt van alle ingezetenen in de termen vallende van art. 1 met aanduiding van het getal paarden, wagens of karren en voerlieden, waarmede zij gehouden zijn voornoemde dienst te verrigten of te doen verrigten.
Deze lijst zal jaarlijksch in een der maanden Mei, Juny, July of Augustus door Burgemeester en Wethouders worden herzien en de herziening door den Raad worden goedgekeurd."

Art: 3
"Ten voornoemde einde wordt de Gemeente verdeeld in Negen wijken als
Wijk A strekkende enz. Fiat insertio van omschrijving der
Wijk B grenzen
Wijk C enz. enz."
(Het valt op, dat de inwoners in de wijken A en B ook in andere wijken dienst moeten doen). Dat geldt niet voor ingezetenen in de wijken E.F.G. en H. De verordening omschrijft dat als volgt: "Derwijl die der wijken E.F.G. en H alleen tot den dienst in hunne eigene wijk mogen worden opgeroepen"
Helaas ontbreekt een tekening of omschrijving van de wijken.
Waarom de bewoners van een bepaalde wijk wel kunnen worden opgeroepen te werken in andere wijken en anderen niet is mij niet duidelijk geworden).

Art: 4
"De voornoemde oproeping zal geschieden door een commissie uit den Gemeenteraad voor de wegen enz., benoemd ingevolge artikel 54 en volgende der gemeente wet en zulks door kennisgeving, vermeldende de dag, het uur, en het getal voerlieden, paarden, wagens of karren, ondertekend door een lid dier commissie drie dagen te voren aan den opgeroepene intezenden. enz."

Art.: 5
"De ingeschrevene op de lijst in art. 2 vermeld zullen in den loop van hetzelfde jaar slechts kunnen worden opgeroepen als volgt
Die voor 1 Paard: voor 1 dag met 1 paard en eene Wagen of Kar
Die voor 2 Paarden: voor 1 dag met 2 Paarden en eene Wagen of Kar enz .
Bij eiken wagen of kar eene voerman te stellen boven de Zestien jaren oud.
De oproepingen zullen nimmer in de maanden Mei, Juny, July en Augustus mogen geschieden"

Art: 6
"De opgeroepene is bevoegd zijne dienst, te zijner verantwoordelijkheid, door een ander te laten waarnemen; hij kan zich daarvan ook afkoopen tegen betaling van Twee Gulden per dag voor ieder paard (voerman en wagen daaronder begrepen) mits daarvan daags voor den dag waarop hij zoude moeten opkomen, kennisgevende aan het lid der commissie, die hem heeft opgeroepen en onder overlegging eener kwitantie van den Gemeente Ontvanger van betaalde afkoop"

Art: 8 Dit artikel regelt de straffen:
"Zij die drie uren of meer te laat komen met twee gulden en zij die wegblijven of zijn weggezonden (art. 7 regelde dat) met vier gulden.
De Raad behoudt aan zich het regt bij het bestaan van verzachtende omstandigheden zonder vervolging in rechte over de voornoemde boeten in dading te treden.
Tot het constateren der overtredingen dezer verordening zijn, behalve den Burgemeester, ook bevoegd de leden der in art. 4 bedoelde commissie."

De verordening is dezelfde dag verzonden aan Gedeputeerde Staten van Utrecht ter verkrijging van goedkeuring.
Het duurt tot 26 augustus voordat zij reageren.
Zij doen dit als volgt:

---

"Utrecht, den 26 Augustus 1852
Den Heere Burgemeester der gemeente Soest
Bij koninklijk besluit van den 26 July Il/staatsblad N° 134/ zijn vernietigd de art. 1 en 8 der door de raad Uwer gemeente, in zijne vergadering van den 27 Mei 11, vastgestelde verordening op het onderhoud der wegen en voetpaden.
Wij geven u hiervan, voor zoo veel nodig is, kennis, met uitnodiging om, ingevolge art. 159 der gemeentewet, zorg te dragen dat in hetgeen bij die vernietigde artikelen geregeld was, worde voorzien of wel de verordening, voor zoo verre zij bestaat, worde ingetrokken.
Wij zullen Uw berigt deswege te gemoet zien.

Gedeputeerde Staten van Utrecht
get. S. van Hiemstra
Ter ordonnantie van Dezelven"
ondertekende de griffier onleesbaar

----

Het exemplaar van het Koninklijk Besluit is ook voorhanden in Soest De meest essentiële alinea's:
"Wij, Willem lil, bij de Gratie Gods, Koning der Nederlanden Prins van Oranje-Nassau, Groot Hertog van Luxemburg enz.enz Op den voordracht van Onze Minister van Binnenlandsche Zaken Overwegende, dat art. 1 dier verordening alle landbouwende ingezetenen der gemeente tot het aanvoeren van materialen, benoodigd tot daar-stellmg, verbetering of onderhoud van alle gemeentewegen, voetpaden enz. verpligt;" 
Daarna concludeert het KB, dat de gemeentewet uitdrukkelijk bedoelt geen onderscheid te maken naar rang en stand en dat het daarom de gemeenteraad niet vrij stond deze verplichting op te leggen aan alleen de landbouwende ingezetenen en de overige klassen van de ingezetenen daarvan vrij te stellen.
Tenslotte mag de raad zich niet het recht voorbehouden geen vervolging in te stellen, omdat een dergelijke bepaling in strijd is met de voorschriften van het Wetboek van Strafvordering Dit is voorbehouden aan het Openbaar Ministerie.

Het KB werd ondertekend in "Het Loo, den 26sten July 1852"

De gemeenteraad neemt in zijn vergadering van eind augustus 1852 kennis van het koninkliik besluit. De notulen vermelden:
"4 wordt kennisgenomen van het Koninklijk Besluit d.d. 26 July ll inhoudende vernietiging op de daarbij aan gevoerde gronden van de  art. 1 en 8 der Verordening indato 27 Mei jl, door deze Raad vastgesteld op het onderhoud der wegen en voetpaden, waarop wordt besloten, aangezien eene toepassing dier verordening niet enkel op hun die wagens en paarden voor hun bedrijf als landbouwers bezitten maar ook op alle klassen van ingezetenen, zonder onderscheid van rang en stand, zo niet onuitvoerlijk imers en in alle gevallen zoo hoogst moeiyelijk en voor de laatstgenoemde zoo bezwarend zoude worden dat het nut en voordeel van dergelijken maatregel daartegen niet zouden opwegen om, de meergenoemde verordening bij deze geheel Intetrekken."

En daarmee zijn we dan weer bij het begin. Of de gemeente op een of andere wijde de "plaatselijke middelen"(de financiëb dus) op peil heeft weten houden werd mij niet duidelijk. Wel begreep ik, dat in die vergadering op de begtroting van 1853 een verhoging van f 25,- werd opgenomen voor de vroedvrouw in Soesterberg. Daarmee weerd het bedrag "op f 40,- (veertig guldens)". Aan geldmioddelen toch geen gebrek.