Het mysterie-vliegtuig dat nooit vloog

Als aanvulling op het artikel van Jan de Mos, Aviateurs op Soesterberg die faalden' in het Lentenummer 2020 van Wan Zoys tot Soest' een artikel over nog een vliegmachine waarvan de bouwers faalden omdat het toestel nooit vloog.

Aanleiding
De geschiedenis van het voormalige vliegveld Soesterberg en het betrokken vliegwezen vormen voor velen reden tot het doen van onderzoek. Het experimenteren met vliegtuigen aan het begin van de 20e eeuw als nieuw vervoermiddel leverde naast successen ook teleurstellingen op. Dat vormt de strekking van het artikel van Jan de Mos in 'Van Zoys tot Soest', 41e jaargang nr. 1, lente 2020. Hieronder wordt je kennis over het eerste vliegwezen in Nederland uitgebreid.

Vliegtuigveiling?
Waar kun je tegenwoordig nog een vliegtuig voor minder dan C 35 kopen? Misschien in de Verenigde Staten waar vele vliegtuigkerkhoven bestaan. In elk geval gaat het dan om 'occasions', dus de 2e hands koop en verkoop.
Bijzonder is dat ruim 100 jaar geleden de Soester postbode A. Staal via een veiling eigenaar werd van een vliegmachine. In 1913 vond deze veiling plaats. Het toestel kon overigens eigenlijk geen echte vliegmachine heten. Duidelijk is namelijk dat Staal er nooit in heeft gevlogen. Trouwens ook de latere eigenaars niet, want het toestel is nooit de lucht in gekomen. Meer dan rollen en sprongetjes maken heeft het niet gepresteerd.

Staal kocht het in 1912 gebouwde toestel tijdens een 'openbare verkooping bij Executie op maandag 8 september 1913 des namiddags ten 2 ure achter Villa `Nieuw Crayenhorst' onder Soesterberg, aan den Straatweg naar Amersfoort (nabij mijlpaal 87' (zie de advertentie in vorige VZTS). Deurwaarder J. Kuyters bracht diverse goederen onder de hamer, waaronder een nieuwe vliegmachine (Eendekker met Anzani motor)'. Dit alles ten laste van S. Scholtens, vroeger wonende te Soest.'

Scholtens was niet de eerste eigenaar. Dat was de bouwer van het toestel, de kapitein der genie A.A. Josephus Jitta uit Amersfoort. Hij bouwde de Blériot-eendekker samen met een aantal Franse monteurs in een loods die ze de naam Avia gaven, achter de villa die later als Kinabu, Ki(nderen) na(ar) bu(iten) bekend werd.

De bouwkosten rezen blijkbaar de pan uit. Toen het toestel eenmaal Maar was, was het geld op. Sterker nog, er was een forse schuld ontstaan aan leveranciers van onderdelen. Jitta werd dan ook failliet verklaard en moest het toestel van de hand doen nog voordat het zelfs maar een meter had bewogen, laat staan dan men wist of het wel luchtwaardig was.

Jitta moet op de een of andere wijze geïnspireerd zijn geraakt door de eerste vliegtuigen, die gebouwd zijn en gevlogen hebben in Europa. Niet op het oudste vliegveld van Nederland in Soesterberg, maar op een veld in Etten-Leur landde voor het eerst een vliegtuig in ons land. In juni 1909 vloog daar als speciale attractie voor het personeel ter gelegenheid van het veertigjarig jubileum van de suikerfabriek van Sybrand Heerma van Voss een Frans toestel. Omdat in eigen land niemand was met een vliegbrevet, werd de in Luik wonende Fransman van Russische afkomst, graaf Charles de Lambert, als piloot gevraagd. Hij was leerling van de in Frankrijk gevestigde vliegschool van Wilbur Wright, die samen met zijn broer Orville al op 17 december 1903 met de 'Flyer' de eerste vlucht ter wereld had gemaakt. Graaf De Lambert kwam met zijn Wright Flyer naar Etten-Leur voor een demonstratie.
Het toestel was 3,5 minuten in de lucht en legde op een hoogte van 15 meter ongeveer 1 kilometer af.

De stunt die ondanks de nog verre van ideale communicatiemiddelen als een lopend vuurtje door Nederland ging, zal er mede toe hebben bijgedragen dat de belangstelling voor de vliegerij toenam in een mate die eigenlijk niemand voor mogelijk had gehouden. Al een jaar later (1910) was het eerste vliegveld in ons land een feit: het vliegkamp Soesterberg. In Den Haag was het enthousiasme voor de luchtvaart zo groot dat er de Haagse Proefvliegclub werd opgericht. Her en der ging men ertoe over vliegtuigen te bouwen. Onder hen Nederlands bekendste vliegtuigbouwers Frits Koolhoven, die met zijn zelfgebouwde 'De Heidevogel' op paasmaandag 1911 als eerste op Soesterberg het luchtruim koos, Anthony Fokker en later ook Laurens Walraven.

Niet alleen professionele vliegtuigbouwers gingen aan de slag, ook anderen probeerden een toestel te bouwen. Onder hen dus Jitta die het toestel fabriceerde, dat hij door faillissement moest verkopen. Het kwam hierna in bezit van S. Scholtens uit Soest. Wat hij ervoor betaalde, is niet bekend. Wel staat vast dat ook hij in financiële problemen kwam. Door een civiele vordering moest hij op zijn beurt het toestel verkopen. Het had de bouwplaats niet eens kunnen verlaten en stond dus nog steeds in de schuur aan de Amersfoortsestraat.

Postbode A. Staal uit Soest zag er, zoals hierboven bleek, wel wat in. Hij legde 75 gulden (dus omgerekend naar vandaag minder dan 35 euro) op tafel en werd eigenaar van het toestel, misschien wel met de illusie er in de buitenwijken van Soest de post mee te kunnen bezorgen, zoals een luchtvaarttijdschrift schertsend schreef. Als hij dat al had gewild en gekund, dan is daarvan niets terechtgekomen. Staal's echtgenote bleek zijn koop af te wijzen, wat uiteindelijk bron zou worden van een huiselijke twist. Hierdoor verkocht Staal op zijn beurt het toestel snel aan de molenaar en meelhandelaar Klaas Beers en de installateur en loodgieter Joop Kollerie in Bennebroek. Ook zij kwamen thuis in dezelfde situatie terecht als Staal in Soest: hun echtgenotes moesten niets van het toestel hebben. Daarop gaven Beers en Kollerie het gratis (!) mee aan de latere vliegtuigbouwer en vliegschooleigenaar Joop Carley in Ede en diens vriend Coen van Dijk. Ze brachten het toestel met paard en wagen naar Den Haag. Daar kwam bij proeven aan het licht dat het vliegtuig veel te zwaar was voor de drie-cilinder Anzani motor met een vermogen van 35 pk. De motor was nominaal goed voor 35 pk., maar het werkelijke vermogen dat hij leverde was aanmerkelijk minder. Bovendien had de motor minder koelribben dan die van 25 pk. van hetzelfde fabricaat zodat hij geregeld roodgloeiend stond. Meer dan rollen en sprongetjes maken heeft het toestel nooit gedaan.

Carley en Van Dijk lieten zich echter niet uit het veld slaan. Zij besloten met behoud van vleugels en motor een lichter toestel te bouwen. Dat was eindelijk helemaal af, toen hun trots en glorie werd vernield tijdens een winterstorm op Tweede Kerstdag 1913, uitgerekend op de dag dat het zou worden beproefd. Daarmee eindigde nog niet de geschiedenis van dit 'Nederlandse mysterie-vliegtuig'.

Een boer betuigde zijn deelneming met het verlies van het toestel door paard en wagen beschikbaar te stellen om het wrak naar landgoed Ockenburg bij Loosduinen te vervoeren. Op Ockenburg ontstond later in 1919 een vliegveld dat in de meidagen van 1940 nog een belangrijke rol zou spelen bij de Duitse poging om Den Haag snel te overmeesteren.
Bij nader inzien beschouwde men het wrak toch niet als total loss. Er werden weer onderdelen besteld en Carley bouwde een toestel waarmee hij zichzelf in de beginselen van de vliegkunst bekwaamde. In een toestel waarin de onderdelen verwerkt waren, die oorspronkelijk in Soesterberg als Blériot-eendekker in elkaar was gezet, maar die zelf nooit de lucht in was geweest!

Bronnen
• Archief Eemland.
• De Soester, augustus en september 1913.
• Hugo Hooftman, De Cockpit, januari 1961.