Luchtbeschermingsdienst Soesterberg

Dik Top

De oprichting van de Luchtbeschermingsdienst in Soesterberg De centrale persoon van de Luchtbeschermingsdienst (L.B.D.) kort vóór en tijdens de oorlog van de afdeling Soesterberg was A. Fortuyn Harreman. Hij was in mei 1934 van Rotterdam naar Bosstraat 27 in Soest verhuisd. Hij was een man die veel aan de weg timmerde. Zo was hij ook de drijfveer van de sociëteit in 'De Eendracht' in Soest-Zuid, die in oktober 1938 werd opgericht in Hotel De Boschvijver.[1] Tevens was hij actief bij de Vereniging Soest Vooruit.

De Luchtbeschermingsdienst in Nederland had met Defensie niets te maken. Deze organisatie viel onder Binnenlandse Zaken.
Het begrip luchtbescherming dook in Nederland waarschijnlijk op in de jaren tussen de wereldoorlogen, maar er werd aanvankelijk weinig aandacht aan geschonken. De Soester Courant van 20 oktober 1936 bevatte een zwak geformuleerd artikeltje onder de kop

NIEUW VROUWELIJK BEROEP: "In onzen "modernen tijd" waarin een bommenwerper en een machinegeweer verheerlijkt worden en waarin de moderne vrouw werkende-vrouw is, ondanks de vele mannen die iederen dag een gang naar het stempellokaal moeten maken, dat de beschermingsdienst een beroep gaat doen op de vrouwen, om van deze animo voor werken ook te profiteeren. Het hoofd van den Luchtbeschermingsdienst, de heer C.A.H.L. Wst wijst ons op het feit, dat één der weinige functies die door vrouwen kunnen worden waargenomen, de E.H.B.0.-dienst is en de gasverkennings-dienst. Gebleken is dat weinig mannen in Soest goede reukorganen hebben, welk gebrek men toeschrijft aan het rooken."

Er werd op gewezen dat een 'link aantal personen nodig was om aan deze behoefte te voldoen. Toch werden vooral mannen aangespoord zich hiervoor te melden.

Gasverkenners waren personen die zich na de eerste alarmering zo spoedig mogelijk naar de plaats des onheils moesten begeven om te onderzoeken hoe groot het gasgebied door lekkende leidingen was en wat voor soort gas er was vrijgekomen. Het belangrijkste onderdeel van hun vaste uitrusting was een gasmasker.

Vermoedelijk als gevolg van de een jaar eerder uitgebroken burgeroorlog in Spanje deed burgemeester Visser in oktober 1937 een tweede, meer concrete oproep, gericht aan alle mannen boven de 30 jaar die niet dienstplichtig waren, zich te melden voor een opleiding tot gasverkenner, hulp-brandweerman, EHBO-er of ordonnans. Keuringen voor gasverkenner werden uitgevoerd in het Raadhuis door apotheker G. van Zadelhoff. Hij gebruikte reukmeetapparatuur, waarmee de kandidaten in eerste instantie gewone huishoudelijke stoffen moesten herkennen. Voor Soest waren achttien gasverkenners nodig. De keuring was streng. Minder dan twintig van de 150 mannen die zich hadden aangemeld werden goedgekeurd. Commandant van de afdeling geneeskundige dienst van de L.B.D. in Soest was J.L. van Zadelhoff. De sirene van de brandweer stond in deze tijd op de brandweerkazerne aan de Luit. Koppenlaan.

Op 19 april 1938 was in Huis ten Halve een bijeenkomst van de L.B.D. voor de hele gemeente Soest. Kapitein b.d. van de infanterie Wi1st gaf een schets van de organisatie. In onze gemeente waren vier afdelingen, waarvan één in Soesterberg. In deze afdeling werden de volgende personen aangewezen voor deze taken: Vak-commandant G.J. Grootewal, uitkijkpost H. Dippel, G.W.J. van de Hemel, L.K. Kersting. Hulppolitie A. Hoogendoorn, A. Koudijs, P.M. Schweig. Hulpbrandweer W. Steenbakkers. Commandant-plaats-ongeval J. Baars, J.G. Drewes, J. Veldman. Reddingsploeg W. van de Broek. Oprichtings-en herstellingsdienst W. Westra. Ontsmettingsdienst L. Berg en W. van de Brink. Diverse kandidaten gaven zich op voor de keuring van gasverkenner. Daarbij was waarschijnlijk Simon de Geus.

De aanloop naar de oorlog
Op 28 april werden door de L.B.D. in de gehele provincie Utrecht grootscheepse oefeningen gehouden. Voor de Soesterbergse afdeling werd onder meer in de wijk Ons Belang een brisantbom uitgeworpen. De brand aldaar werd effectief geblust. Achter de woning van M. Scheffer aan de Schoolweg gooide een ander vliegtuig een electron-thermietbom af. Ook de brand daar werd snel en afdoende geblust.

Het niet in gebruik zijnde gedeelte van de brandweerkazerne aan de Lt.Koppenlaan werd ingericht voor de L.B.D. Aan Dirk Lub, hoofd van de Openbare School, werd bericht gegeven dat voor de EHBO (van de L.B.D.) een groter leslokaal nodig was. Begin oktober werd in Soesterberg huis aan huis een circulaire bezorgd met de titel 'Bescherming tegen luchtaanvallen'.

Het lijkt onlogisch, maar de officiële oprichting van de afdeling Soest van de Nederlandsche Vereeniging voor Luchtbescherming vond pas plaats in Hotel Eemland in december 1938. De voorlopige voorzitter werd W.D.A. Arntzenius. Er waren op dat moment 90 leden. Vervolgens werd eind december ook de afdeling Soesterberg definitief opgericht. Het voorlopig bestuur hier bestond uit voorzitter majoor-dokter J.E. Brouwer en verder J. Baars, J.G. Drewes, D. van Garneren en J. Luijf.

Op 16 augustus 1939 werd een oefening gehouden bij villa Nellysteijn en op 11 december vond een bijeenkomst plaats in Huis ten Halve. Van de 33 uitgenodigden verschenen er slechts twaalf. Landré werd vakcommandant voor Soesterberg, J.L. van Zadelhoff was 2de secretaris-penningmeester.

In januari 1940 werd een plakkaat met instructies uitgegeven. Deze was voor 10 cent verkrijgbaar bij secretaris H. Pastunink op Rademakerstraat 27. Een ledenvergadering werd weer gehouden in Huis ten Halve op 18 maart. De minimale contributie werd gesteld op 40 cent. Vanaf half april stond er bij Theehuis Soesterdal een ambulance, die voortdurend was bemand door drie EHBO-ers.

De L.B.D. in de oorlog
Direct nadat de oorlog was uitgebroken op 10 mei werd een ploegendienst voor de L.B.D. georganiseerd. Er waren vier ploegen die elk zes uur paraat waren in de grote keuken van de villa Egghermonde.
De brandweerauto had hier sindsdien ook zijn vaste standplaats. De telefoon was dag en nacht bediend. Daartoe werden beurtelings ook mannen opgeroepen die geen lid waren van de L.B.D. Spoedig werd een begin gemaakt met de bouw van een schuilkelder voor veertig personen bij dit gebouw. In deze tijd stond de sirene op de brandweerkazerne aan de Luit. Koppenlaan en een tweede voor de wijk Ons Belang op een van de gebouwen van Missiehuis Sint Jan. De mannen van de L.B.D. gebruikten afgedankte legerhelmen die donkerblauw waren gespoten.

Begin augustus 1940 werd een EHBO-hulppost van de L.B.D. geplaatst in de woning naast Egghermonde, op Amersfoortseschestaat 6, die de naam Good Luckdroeg. Vanaf september werd de wacht van de L.B.D. iedere acht uur afgelost. Van 's avonds 9 uur tot de volgende ochtend 5 uur waren 22 mannen paraat.

Nadat in de nacht van 15 op 16 november 1940 in Soesterberg enige bommen waren gevallen, waarbij de woning van slager Van Lierop in puin werd gelegd (zie foto) en zijn dochtertje Corrie omkwam, verscheen op 22 november deze oproep in de krant:
"VERTREK AANBEVOLEN. De leider van de Luchtbescherming te Soesterberg heeft hen, die in de nabijheid van het vliegterrein te Soesterberg wonen en nog niet hebben voldaan aan het advies, vervat in het indertijd van den Burgemeester uitgegane schrijven, om de aldaar gelegen woningen te verlaten nogmaals aangespoord aan dit advies gevolg te geven. Dat het gevaar aldaar niet denkbeeldig is, is dezer dagen wel onomstootelijk bewezen". 

In de loop van de oorlog werd de sirene van de brandweerkazerne verplaatst naar het hoge transformatorgebouw van de PUEM achter de dienstwoning op Banningstraat 108 (nu Montgomeryweg 1), direct achter 't Zwaantje. Deze werd elke zaterdag om 12 uur gedurende enige minuten proefgedraaid met een monotoon geluid. Bij brand- of luchtalarm gaf de sirene een janktoon (wisselende frequenties). Het sein 'veilig' na een luchtaanval werd gedurende één minuut gegeven met een monotoon geluid.

Op 4 mei 1941 werden via een bericht in de krant van Fortuyn Harreman meer mannen opgeroepen voor de L.B.D. De Soester Courant van 19 september 1941 maakte bekend dat de voetbalvereniging van de L.B.D. in Soesterberg het initiatief had genomen om een competitie over tien weken te organiseren tussen de elftallen van Zon en Schild (Amersfoort), Raad van Arbeid (Amersfoort), Spoorvogels (Baarn) en de Soesterbergers zelf, te spelen op zaterdagen. De lauwerkrans was beschikbaar gesteld door burgemeester Des Tombe, de Grote Medaille door de ere-voorzitter van de V.V., Fortuyn Harreman. Verder zouden nog dertien medailles worden uitgereikt.

De jaarvergadering van 1942 vond plaats op 16 december in Huis ten Halve. Aan het begin van het jaar was het ledental 69. De blokorganisatie was tot stand gekomen met J. Nooder als wijkhoofd. Het aantal schuilplaatsen was uitgebreid. Er was een batig saldo. De kosten van het tijdschrift 'Luchtgevaar' bleven een hoge uitgave voor de kas.

Fortuyn Harreman was in ieder geval tot december 1943 commandant van de L.B.D. in Soesterberg. De jaarvergadering van 1943 werd in december weer gehouden in Huis ten Halve.

Concrete berichten over de inzet van de L.B.D. zijn bijna niet te vinden in de kranten, maar de mannen hadden werk genoeg, met name tijdens de grote brand op de Leusderhei op 18 april 1941 en door de zware bombardementen op 8 maart, 15 augustus en 3 september 1944.

In april 1945 waren Duitse Sprengkommando's bezig de gebouwen op het vliegkamp die nog overeind stonden op te blazen. Dit zou ook gebeuren met het Duitse wachtgebouw aan de Banningstraat. Wegens de grote schade die deze actie zou veroorzaken aan alle woningen daar vlakbij, werd onderhandeld met de Duitsers. Toegezegd werd dat ze het gebouw met rust zouden laten als het werd afgebroken door de Nederlanders. De mannen van de L.B.D. werden hiervoor ingezet. Toen ze het dak hadden verwijderd was de oorlog afgelopen. De rest bleef staan en werd kort na de bevrijding met een plat dak ingericht als `Bakelietfabriek'. De resten hiervan werden begin 2019 verwijderd.

De sirene van de brandweer stond nog tot omstreeks 1960 op het vierkante gebouw van de PUEM achter 't Zwaantje.
Of de L.B.D. na de oorlog nog actief was is niet bekend.

NOOT
[1] Voorheen pension Dennenhof en vanaf 1936 hotel De Boschvijver. Tot de brand in 1991 het pand verwoestte was restaurant Grande Bouffe daar gevestigd op de Soesterbergsestraat 107. Thans zijn op het terrein woningen gebouwd.