Jaap Nooder, een actieve slager

Jan de Mos

Jaap Nooder vestigde zich in 1920 in Soesterberg als vleeschhouwer.
Naast zijn goed lopende slagerszaak vervulde hij een actieve rol in het dorpsleven. Hij werd lid van de vrijwillige brandweer en in 1926 commandant. Hij werd ook bestuurslid van "Soesterberg 's Bloei ", de lokale vereniging voor vreemdelingenverkeer, in 1930 werd hij voorzitter. Verder was hij medeoprichter en jarenlang bestuurslid van het Soester Natuurbad. Hij kwam ook op voor de belangen van Soesterberg in de lokale politiek. Aanvankelijk als lid van de Partij Onafhankelijk Soesterberg, vanaf 1931 als raadslid namens de SDAP en vanaf 1946 tot zijn aftreden in 1949 namens de Lijst Nooder. Verder was hij in vele commissies actief kortom een zeer actieve en betrokken Soesterberger.

Herkomst familie Nooder
De familie No(o)der is oorspronkelijk afkomstig uit Hoorn. We kijken een paar generaties terug. Evert Nooder (1752-1811) trouwde in 1779 met Aartje Groot. Uit dit huwelijk kwamen vijf kinderen voort. De jongste, Klaas Nooder (1794-1835), was enige tijd muzikant en trouwde in 1816 met Elisabeth Vergenst, dienstmaagd en kroeghoudster uit Bronsheim (Brunssum, nu Parkstad) in Limburg. Wellicht had hij daar opgetreden. Zij vestigden zich in Hoorn en kregen zeven kinderen (de eerste al kort na het huwelijk). Dochter Catharina Elisabeth Nooder (1819-1891) was werkzaam als dienstbode, werd ongehuwd zwanger en beviel in 1847 in Gorinchem van zoon Hendrik. Zij kwam met de kleine weer terug naar Hoorn en trouwde later met Barend van Enk. Hendrik Nooder (1847-1936) werd timmerman en trouwde in 1872 met Elsje Appel. Na haar overlijden hertrouwde hij in 1890 met Willempje Visser. Uit het eerste huwelijk vier kinderen, waaronder Jacob (Jaap) Nooder (1878-1966).

Jaap Nooder vestigde zich in Dordrecht als vleesschouwer en trouwde in 1904 teEdammet schippersdochter Wilhelmina (Mien) Schagen (1882- 1949). Uit dit huwelijk werden drie zoons geboren, allen in Dordrecht.
De oudste zoon, Hendrik Jan Nooder (1905), werd veearts en trouwde in 1931 te Zeist met slagersdochter Gijsbertha van Scherpenzeel (1908). Hendrik Jan was ook enige tijd waarnemend directeur van de N.V. C.J. van Scherpenzeel, exploitatie van slagerijen te Zeist.
De tweede zoon, Willy Nooder (1909), trouwde in 1934 te Zeist met Huberta Hugolina de Kruijff (gescheiden in 1941). Willy haalde al in 1927 zijn slagers vakdiploma, maar volgde zijn vader niet op. Hij werd reiziger/vertegenwoordiger bij Bruynzeel en ging na zijn pensionering studeren voor arts. Een oude wens van hem.
De jongste zoon, Jean Nooder (1915-1944), trouwde met Nicosina Theodora Klok. Hij kwam op 8 maart 1944 om het leven bij een zwaar bombardement van de Amerikaanse 9th Air Force op Fliegerhorst Soesterberg.

Jaap Nooder de vleeschhouwer
Jaap Nooder was van beroep vleeschhouwer toen hij op 17 juli 1900 een uitstapje maakte en in dienst trad van Maatschappij tot exploitatie van Staatsspoorwegen als leerling aantekenaar-weger (van vracht) met als standplaats Dordrecht. Op 26 augustus 1901 ging hij met onbetaald verlof wegens oproep voor militaire dienst. Op 1 april 1903 kwam hij weer in dienst bij de spoorwegen als aantekenaar-weger. Dat duurde tot 9 april 1903, toen werd hij niet eervol ontslagen wegens dienstweigering. Dat was tijdens de bekende grote spoorwegstakingen van 1903: "Gansch het raderwerk staat stil, als uw machtige arm het wil." Jaap Nooder was van de dienstplicht lichting 1898. Hij werd in augustus 1901 en, na zijn ontslag bij de spoorwegen, in 1904 in Dordrecht opgeroepen voor werkelijke dienst als verlofganger der Nationale Militie, als sergeant van het 7e regiment Infanterie. Hij pakte daarna zijn oude vak weer op en vestigde zich in Dordrecht als spekslager. Daarnaast had hij enige tijd een handeltje in luxe honden.
Hij bood 2 prachtige Duitsche staande jachthonden te koop aan. In 1909 werd hem een Hinderwetvergunning verleend voor "rookerij van vleesch en spek aan de Dubbeldamscheweg". Daarna begon hij een rund- en varkensslagerij.

In 1920 verkocht hij zijn zaak in Dordrecht om in Soesterberg een nieuwe zaak te beginnen. Zijn ouders komen ook mee naar Soesterberg en zijn vader wordt in 1927, het jaar van oprichting, secretaris van de vereniging "Het Zeister Tooneel". Jaap Nooder huurde een pand aan de Zeisterstraatweg 25c (nu Rademakerstraat) van J. de Goede (woonde ernaast op 25d). Eigenaardig is dat J. de Goede in oktober 1922 vergunning had gekregen voor de oprichting van een rund- en varkensslagerij. Deze aanvraag moet haast wel zijn gedaan door De Goede ten gunste van zijn huurder Nooder.

In De Soester van 25-8-1923 lezen we het volgende: "Een prachtexemplaar: Door den slager Jaap Noorder te Soesterberg werd dezer dagen op de Nationale Landbouwtentoonstelling te Nijkerk een koe aangekocht. Het pleit toch zeker wel voor levering van eerste kwaliteit vleesch als men zulke prachtexemplaren durft aan te koopen." Daarna in advertentie: "As 't mot, dan mot 't! Dik vet rookspek 45 ct. pond bij Jaap Nooder, Soesterberg tegenover Huis ten Halve." Van lieverlee wordt het assortiment uitgebreid en wordt hij runder- en varkensslager.

Voor Nooder was er al een slager in Soesterberg gevestigd, J. van den Berg aan de Rademakerstraat 9a. Daar kwam in 1933 nog een derde bij, R.J. van Lierop, aan de Postweg 39. Zijn winkel werd op 16 november 1940 door een bom volledig vernield.
In De Eembode van 29-11-1940 lezen we daarover: "Mooi staaltje van gemeenschapszin: Slager J. Nooder te Soesterberg heeft zijn door een bominslag zoo zwaar getroffen collega R.J. van Lierop, gedurende de tijd, waarin een noodwinkel wordt opgetrokken, zijn werkplaats ter beschikking gesteld."

Het vlees gaat in de oorlog op de bon. De Zeister Courant 7-6- 1941: Maandag van 3 tot 5 uur: Vrijbankvleesch, voor de nummers 1001 t/m 1084 bij slager Nooder Soesterberg. Geldige bonnen meebrengen. Idem 19-7-1941: Rundvleesch, bonnen 1136 tot 1200. Hij stopt per 1 januari 1942 op 63-jarige leeftijd met zijn bedrijf en verkoopt zijn zaak (inventaris en goodwill) aan zijn getroffen collega van Lierop. Hij verhuisde daarna naar de Veldmaarschalk Montgomeryweg 39. De winkel blijft de rest van de oorlog leeg staan. In 1947 begon N. Waltmann, die Huis ten Halve had verkocht, er een slijterij annex kroegje.

Jaap Nooder brandweercommandant
Jaap Nooder meldt zich bij zijn komst in Soesterberg al snel aan als lid van de vrijwillige brandweer. In 1926 volgt hij de heer J.Putman, uitbater van Huis ten Halve, op als commandant. Hij probeert direct het materieel te verbeteren.
Het stoort hem dat er nog steeds geen motorwagen is voor bluswerkzaamheden. Om de politiek onder druk te zetten plaats hij op 18-2-1929 een ingezonden brief aan B&W van Soest. Het leidt niet direct tot resultaat, de ambtelijke molens draaien langzaam: gebrek aan prioriteit en geld. Het zal nog tot 1932 duren voor er een motorwagen wordt besteld, die in 1934 daadwerkelijk wordt opgeleverd. Nooder is in 1931 raadslid geworden en moet dan zijn voorzittersfunctie overdragen aan Antonius (Antoon) Tammer, bakker, en per 1 maart 1933 ook zijn functie van commandant. Hij is nog wel aanwezig op 13-12-1933 wanneer Burgemeester Deketh een schaalmodel van de eerste "ladderwagen" overhandigt aan de heer S. Smits van de vrijwillige brandweer.

Jaap Nooder Soesterberg's Bloei
Nadat Soesterberg in 1910 haar reputatie had gevestigd als bakermat van de Nederlandse luchtvaart nam ook het toerisme toe. Lokale ondernemers hadden ter stimulering hiervan de vereniging Soesterberg's Bloei opgericht (de lokale VVV). Een actieve vereniging die ook politiek van zich liet horen. Nooder werd daar ook lid van. In 1926 verspreiden zij een circulaire waarin wordt gemotiveerd zich af te scheiden van Soest en aansluiting te zoeken bij Zeist. Behalve de geografische ligging werd door mede-initiatiefnemers, eigenaren van buitenplaatsen, de gemeentelijke belastingdruk aangevoerd. Die was in Zeist beduidend lager dan in Soest, en men zag er weinig voor terug. De afscheiding ging na uitvoerig beraad, ook in het provinciaal bestuur, uiteindelijk niet door.

In 1929 organiseerden zij grote feesten ter gelegenheid van het 900-jarig bestaan van de gemeente Soest. Een van de sprekers was Jaap Nooder namens de Soesterbergse verenigingen. In 1930 werd er op 2 en 3 juli op het landgoed de Oude Tempel een groot zangconcours gehouden waarvoor 45 verenigingen waren aangeschreven, met maar liefst 2145 zangers. In 1930 volgt Jaap Nooder de al even actieve G.J. Grootewal, eigenaar van een technisch bureau, op als voorzitter van Soesterberg's Bloei. In datzelfde jaar organiseert Soesterberg's Bloei een tweedaagse Autotocht naar de wereldtentoonstelling in Brussel. Het vervoer zal geschieden met de grote autobus van de heer Leguit. In augustus werd er een grote tentoonstelling georganiseerd voor handel en industrie (HINTOS) op het voormalige voetbalveld aan de Sportweg. Dat werd een succes ondanks de tegenwerking van de autoriteiten. De burgemeester bleef weg omdat het attractie terrein te groot van opzet was, hij verbood ook de verloting van de prijzen bij een sterrit waar 300 automobilisten aan hadden meegedaan, omdat daarvoor geen vergunning was aangevraagd.
De feestgangers vermaakten zich met gratis koffie en thee van Douwe Egberts en konden met de KLM een rondvlucht maken. De minister gaf januari 1934 alsnog toestemming voor de verloting van de hoofdprijs: een DKW-auto, luxe Meisterklasse 1934.  
De gelukkige winnaar was J.G. Geitenbeek uit Soesterberg, chauffeur bij een kolenhandel.

Nooder en het Soester Natuurbad
Nooder was als raadslid van de SDAP vanaf 1931 initiatiefnemer voor de bouw van een Natuurbad tussen Soest en Soesterberg. Een van zijn drijfveren was dat Soesterberg een badhuis ontbeerde (zie hierna in zijn rol als raadslid). Mede-initiatiefnemer was C. Sevenhuijsen, ingenieur van de Utrechtse Waterleiding Maatschappij en verbonden aan het Waterleidingbedrijf Soestduinen en lid van de Brandraad van de gemeente Soest (wonend aan de Banningstraat 1, later Veldm. Montgomeryweg 7). Nooder was de politicus en Sevenhuijsen de technicus. De politieke invalshoek was ook extra werk voor de vele werklozen, het werd een project in het kader van de werkverschaffing.

Sevenhuijsen zag in een zwembad direct naast "zijn" waterleidingbedrijf een nuttige bestemming voor het doelloos wegvloeiende koelwater van zijn bedrijf. Het openluchtbad aan de Banningstraat — nu Van Weerden Poelmanweg — werd in 1933 gerealiseerd en op 17 juni geopend.

De heer Grootewal spreekt in een raadsvergadering in 1933 zijn verbazing uit dat collega raadslid Nooder, als initiatiefnemer van het Soester Natuurbad, is gepasseerd voor een plaats in het stichtingsbestuur. Die zou hij alsnog krijgen van 1933-1949, daarna werd hij gedelegeerde van het bestuur van de Stichting Beheer Natuurbad. Na succesvolle jaren en verbouwingen liep het aantal bezoekers geleidelijk terug. Wegens exploitatieproblemen (het was niet meer kostendekkend) is het Soester Natuurbad uiteindelijk in 1990 gesloten. Op het terrein staat nu hetHilton RoyalPark hotel en luxeappartementen en er is een golfbaan.

Jaap Nooder het raadslid
Jaap Nooder was al jong politiek actief Actievoeren leidde in 1903 tot zijn ontslag bij de spoorwegen. In 1915 had hij zich al kandidaat gesteld voor de SDAP voor de gemeenteraadsverkiezingen in Dordrecht. In 1916 was hij 2e secretaris van de SDAP in Dordrecht. Na zijn verhuizing naar Soesterberg stelde hij zich in 1927 kandidaat bij de gemeenteraadsverkiezingen voor de lijst Soesterberg's Belang: 1 G.J. Grootewal, 2 A. Mulder, 3 J. Nooder, 4 G.A. Koppen, 5 J. de Ridder, 6 W.J. Fijlstra, 7 C. Kastelein, 8 J.H. Liscaljet. Lijsttrekker Grootewal werd dat jaar gekozen tot raadslid. In 1930 wordt Nooder alsnog gekozen tot raadslid voor de partij Onafhankelijk Soesterberg. Daarna een lange periode namens de SDAP, van 1931 tot 1946. In juni van dat jaar laat hij schriftelijk weten niet meer in relatie te staan tot de PvdA en daarom bedankt als lid van de raad. Hij stelt zich vervolgens verkiesbaar op de Vrije Lijst Soesterberg (Lijst Nooder). Over zijn politieke loopbaan is veel te verhalen, hij was in elke vergadering nadrukkelijk en soms fel aanwezig. Een kleine greep hieruit:

• Oktober 1929: discussie in de Raad naar aanleiding van schrijven van den heer Inspecteur der Volksgezondheid om de huisslachtingen ook in het abattoir te laten plaatsvinden. "De heer J. Nooder heeft daar tegen een bezwaarschrift ingediend. Tegenargument is dat slachting in het abattoir niet nodig is omdat keuring toch plaats heeft. De verordening wordt goedgekeurd, de huisslachtingen zullen echter vrij zijn." (Eigen belang speelde zeker mee. Nooder zal later namens de gemeente plaats nemen in de RvC van NV Centrale Slachtplaats),
• Juni 1930: mutaties in de raad: J. Nooder wordt raadslid namens sociaaldemocraten (SDAP) voorheen Soesterbergs Belang. Dorpsgenoot G.J. Grootewal stapt over van Soesterbergs Belang naar de Liberale Staatspartij De Vrijheidsbond afd. Soesterberg (V.B.). Derde Soesterbergse raadslid wordt C. J. van Dam, koopman (R.K.),
• December 1931: Citaat notulen B&W: "De heer Nooder zal steeds en altijd de verdrukte arbeidersklassen verdedigen tegen elken aanslag die op haar zou worden gepleegd. In dezelfde vergadering: De burgemeester te Soest brengt ter openbare kennis, dat van Rijkswege het eten dat dagelijks in de soldatenmenage van de LVA te Soesterberg overblijft, beschikbaar wordt gesteld voor ingezetenen dezer gemeente die daarvoor in aanmerking wenschen te komen." (Vroege vorm van voedselbank tijdens recessie),
• Mei 1932: "De heer Nooder deelt mede dat, dat Soesterberg thans geblokkeerd is en als het ware in staat van beleg verkeert. Alle toegangswegen van den Rijksstraatweg (Amersfoortsestraat) tot de heide zijn door de Genie met prikkeldraad afgesloten. Zelfs oude verbindingswegen, waarover vroeger heideplaggen werden vervoerd, zijn afgesloten. Dat betekent een strop voor Soesterberg wanneer de wegen gesloten blijven, daar de vreemdelingen en pensiongasten dan dezen zomer niet meer wandelen of fietsen op die wegen en paden. Spreker dringt er dus met op aan bedoelde afsluitingen door werklieden van de gemeente te verwijderen. Defensie moet dan maar tegen de gemeente procederen, wanneer het niet met het afbreken akkoord gaat. De burgemeester acht dat niet oirbaar." Het bleek achteraf overigens maar een tijdelijke sluiting van 24 uur te gaan.
  (Helaas zijn er nog steeds hekken om de voormalige vliegbasis en het gesloten Kamp van Zeist);
• In 1931/1932 werd het Comité Sportpark Soesterberg opgericht. Deze verzocht in april 1932 aan B&W een vergunning voor een Lunapark of Voorjaarsfeest te mogen houden op de Banningstraat.
  De opbrengsten waren bedoeld voor de oprichting van een sportpark en het verbeteren van het tijdelijk in gebruik zijnde terrein van de V. en A. V. Soesterberg (Pas na ruim 40 jaar gerealiseerd!). Deze vergunning werd door de burgemeester aan de Soesterbergse raadsleden Grootewal, Van Dam en Nooder toegezegd, maar na indiening alsnog geweigerd. Het argument van de burgemeester was dat in deze tijd van crisis en malaise die feestelijkheden niet behoorden plaats te hebben.
  Notulen Raad april 1932: Citaat: "De heer Nooder zegt dat hem de manier, waarop deze zaak door den Burgemeester is behandeld, tegen de borst stuit. Spreker zal er maar niet meer van zeggen, daar hij anders in grofheden zou moeten overgaan.",
• Oktober 1932: Nooder had al eerder een verzoek aan B&W gedaan om voor Soesterberg een Badgelegenheid te creëren. Toen daar afwijzend op werd gereageerd is tevergeefs geprobeerd om gebruik te mogen maken van de badinrichting van de Luchtvaartafdeeling (LVA). Op het verzoek om gebruik te mogen maken van de badinrichting op het Geniekamp van Zeist werd door de Minister van Defensie wel positief gereageerd. Deze badinrichting beschikte over 5 badkuipen en 18 douches. Deze konden gehuurd worden voor de donderdagmiddag, vrijdagochtend en zaterdagmiddag. B&W adviseerde de Raad hier echter niet mee akkoord te gaan vanwege de kosten. "Bovendien zal aan een badinrichting in Soesterberg gedurende een groot deel van het jaar minder behoefte zal bestaan wanneer het natuurbad aan de Banningstraat tot stand komt";
• Notulen B&W 1933: Soest wilde eerder het woonwagenkamp verplaatsen van de Birkt naar de Koudhoornweg. Bewoners maakten daar toen bezwaar tegen, vonden het verplaatsen van het kwaad. Raadslid Van 't Klooster vond een verplaatsing naar een plek aan de Banningstraat bij het waterwingebied beter, dan waren de bewoners van Birkt en Hees tevreden. Hilhorst was het hiermee eens: "Soesterberg is hiermee wellicht ook gebaat." (!!!). Toen het kamp moest wijken voor het Soester Natuurbad werd het verplaatst naar het Hoogt (Bergjes). Nooder had zich daar tevergeefs tegen verzet. "Men heeft zich nu met deze verplaatsing een strop om den hals gedaan.
  De entree naar Soesterberg is nu verknoeid en de kinderen zijn bang." Protesten van Soesterberg's Bloei hielpen uiteindelijk wel, in november 1933 werd het kamp alsnog verplaatst naar een locatie aan de Birkstraat;
• Notulen B&W 1934: "Principieel met 6 tegen 9 bestemmen beslist, dat de Soesterbergsche Bult NIET zal worden afgegraven, als werkverschaffingsproject. De heer Nooder stelt voor wel een rijwielpad aan te leggen op gelijk niveau, zonder klimming." Dat komt er ook niet;
• September 1935: Collega slager J.J.D. van den Berg wordt ook raadslid (R.K.), ambtsperiode: 3-9-1935 tot 19-6-1941;
• Augustus 1937: Burgemeester Visser bezoekt met echtgenote en dochter Soesterberg: "Raadslid en voorzitter van Soesterberg's Bloei Nooder riep de familie hier het eerste welkom toe. In enkele woorden schetste de heer Nooder de verhouding van Soesterberg tot Soest.
  Hij wees op het isolement in de gemeente en sprak de wensch uit, dat men zou mogen rekenen op de krachtige medewerking van den burgemeester om dit isolement te doen eindigen.",
• Notulen B&W 1938: Voorstel in de Raad om gelet op de gehele ontwikkeling van Soesterberg geen buurtschap meer te noemen maar Dorp. De burgemeester steunt dit voorstel. Opvallend is dat Nooder tegen dit voorstel stemt. De voorzitter verwijt hem een fantastische conservatieve houding. Het voorstel wordt aangehouden, maar in de praktijk is er vanaf dat moment wel sprake van het dorp Soesterberg,
  Over herplaatsing van een ambtenaar: "De heer Noorder is soms hard in zijn oordeel over de besluiten van B&W, maar deze keer wil het college zijn hartelijken dank betuigen voor zijn inzet om deze ambtenaar een nieuwe kans te geven.",
• September 1939: "Bij vertrek van de oude burgemeester mr. Visser naar Zeist en installatie nieuwe burgemeesterMr.A.L. des Tombes hield het oudste zittend raadslid Noorder een toespraak".
  
• Een eer die hem in december 1946 weer te beurt valt bij de benoeming van mr. S.P. baron van Bentinck tot burgemeester, 
• Juni 1946: J. Nooder laat schriftelijk weten niet meer in relatie te staan tot de PvdA en daarom als lid van de raad bedankt. Hij stelt zich vervolgens verkiesbaar op de Vrije Lijst Soesterberg. Hij komt opnieuw in de raad namens de Lijst Nooder en beëindigt zijn politieke loopbaan op 6-9-1949, hij is dan bijna 71 jaar, en bijna 20 jaar raadslid geweest.

Tot Slot
Nooder was behalve een goede slager een zeer betrokken persoon die zich jarenlang met hart en ziel als sociaaldemocraat heeft ingezet voor de Soesterbergse gemeenschap. Lang niet alles is over hem en zijn activiteiten gezegd. Hij was vanaf 1940 ook nog voorzitter van de V & AVSoesterberg en lid van tal van lokale comités. In zijn vele toespraken opende hij zoals geschreven: "zijn sluizen van welsprekendheid". Ook zijn vrouw zette zich in als vrijwilligster voor het dorp. Zij beheerde vanaf begin 1925 het magazijn van het Groene Kruis. Nadat hij in 1949 weduwnaar was geworden beëindigde hij zijn politieke loopbaan. Hij verhuisde in 1953 naar de Moerbessenberg 54.
Hij overlijdt op 10 februari 1966, 87 jaar oud. In de tijd van Nooder waren er drie slagerijen in Soesterberg, nu geen enkele meer.

Bronnen
• Het artikel is vooral gebaseerd op krantenartikelen, notulen van raadsvergaderingen en informatie van Dik Top.