Zomers Buiten, vakantie- en rustoord in Soestduinen

Dik Top

Weinig huidige inwoners van Soest, Soestduinen of Soesterberg zullen zich realiseren dat er in de jaren 1922 tot en met 1939 tussen de Lange Duinen en de spoorlijn bij Soestduinen bijna een compleet dorp was dat voor veel vertier zorgde. Op een oude stafkaart werd dit gebied aangegeven met de naam Waterkolk.

De Vereeniging Zomers Buiten (soms foutief gespeld als 's Zomers Buiten), adres Tolstraat 61 Amsterdam, werd opgericht in februari 1914. Dit was een organisatie die als doel had personeel van rijk, provincies en gemeenten, in de eerste plaats mensen met een kleine beurs, een betaalbare vakantie te bezorgen en bij voorkeur buiten de stad. De eerste plannen voor een vakantieoord 'ergens buiten' ontstonden al in juli 1917. Doordat de regering geen geld beschikbaar wilde stellen, konden pas concrete plannen worden gemaakt in 1921. Het Amersfoortsch Dagblad bracht op 4 april 1921 het bericht: "Naar de Tel(egraaf) verneemt zal de Vereeniging van Amsterdamsch Gemeentepersoneel 'Zomers Buiten' binnenkort een vacantiekolonie stichten te Soest."

Met de aanleg werd door aannemer Jac. Bakker & Co te Haarlem in januari 1922 begonnen op een terrein van 2 hectare tussen de Lange Duinen en Station Soestduinen, aan de De Beaufortlaan (genoemd naar burgemeester Jhr. mr. J.A.A.H. de Beaufort- voornaam Noud). Deze laan kreeg tegelijk met de Van Lijndenlaan een jaar eerder zijn naam.

Al na zes maanden was de bouw van de eerste fase voltooid. De Soester maakte bekend: "Zaterdag 1 Juli a.s. des n.m. 4 uur zal de officiële opening plaats hebben van het eerste vacantieoord van de Stichting 'Zomers Buiten' te Soestduinen. De opening zal geschieden door den Heer F.W. Wibaut, wethouder der Gemeente Amsterdam."

Personeel was al even eerder aangetrokken. Advertentie in Amersfoortsch Dagblad van 10 juni 1922: "Gevraagd net meisje, goed kunnende koken en werken, in diensttreding 15 Juni. Goed loon, liefst v.d. en n. Zich aanm. Mevr. HEROMA, Huize de Spar 'Zomers Buiten'."

Tijdens de bouw ging kennelijk niet alles geheel volgens de regels. De Soester van 24 juni: "Tegen den Heer Ten B. uitvoerder der bouwwerken 's Zomers Buiten te Soesterberg is proces verbaal opgemaakt ter zake overtreding der Arbeidswet."

Het hoofdgebouw werd met een groot bord aangeduid als Hotel-Café-Restaurant. De zaal van het restaurant van 15,5 x 8 meter bood plaats aan ca. 150 personen. Op de bovenverdieping waren 11 tweepersoons logeerkamers. Behalve dit stonden op het terrein twee dienstgebouwen en 32 stenen huisjes, die allemaal waren voorzien van een huiskamer, een keukentje/wasruimte, 3 slaapkamers en een toilet - alles voorzien van waterleiding en elektrisch licht en eenvoudig gemeubileerd. In de grote keuken van het restaurant werd ook al het eten voor de zomerhuisjes bereid. Deze keus was heel bewust gemaakt, om de huismoeders de gelegenheid te geven tijdens hun vakantie 'buiten de deur' te eten. Vóór het hotel was een terras aangelegd waarop ook werd geserveerd.

Ter gelegenheid van de opening op 30 juni vertrokken een paar honderd leden 's morgens in vreugdevolle stemming met grote toeristische auto's van Amsterdam naar Soestduinen. Onder de vele aanwezigen waren de burgemeester van Soest Jhr. Pieter Paul deBeaufort(niet te verwarren met naamgenoot J.A.A.H), enige wethouders en raadsleden, de architecten Gulden en Geldmaker en leden van andere organisaties - zoveel belangstellenden dat niet iedereen een plaats kon krijgen in het restaurant. Toespraken werden gehouden door o.a. J.H. van Sluis, voorzitter van Zomers Buiten. Een eigen vlag werd gehesen aan een hoge mast. Het hotel was gedecoreerd met een aantal werken van de bekende kunstenaars Leo Visser en zijn vrouw Mien Visser-Drücker.

Het adres werd De Beaufortlaan 32. H. Frijde kreeg de leiding. Hij verhuisde met zijn gezin in juli 1922 naar Zomers Buiten. De keuken werd geëxploiteerd door de Amsterdamse Coöperatieve Keuken (gevestigd in de hoofdstad op Molenpad 2). De maaltijden kostten 80 cent per persoon. De huisjes konden worden gehuurd voor f 2,50 per etmaal. Het zomerseizoen liep van 15 april tot 15 oktober. Buiten het seizoen kon men huren voor de halve prijs. De opzet was om dan vooral 'sociaal-hygiënisch' te verhuren, dus voor ouders met zieke kinderen e.d. Zomers Buiten was zo'n groot complex dat hier en daar de term 'dorp' werd gebruikt. De gebouwen waren vanuit de passerende treinen duidelijk zichtbaar.
Dit hele gebied, vrijwel tot aan het latere Sanatorium Zonnegloren, viel in deze tijd onder Soesterberg. Station Soesterberg was pas 4 jaar eerder omgedoopt in Station Soestduinen. Vanaf 6 juli was er dagelijks een `touristische autodienst' van Amsterdam naar het vakantieoord. Vertrek van De Dam om 10 uur. De rit duurde 2 uur en een retour kostte f 2,50.

De Soester van 22 juli: "In het hoofdgebouw der Vereeniging 'Zomers Buiten' nabij Station Soestduinen, is gevestigd een depót van postzegels, waar voor het publiek, ook dat hetwelk niet aldaar is gevestigd, frankeerzegels enz. zonder prijsverhooging verkrijgbaar zijn."
Op 9 september werd aangekondigd dat 'Zomers Buiten' een telefoonaansluiting had gekregen met het nummer S100. Op een gevel van een gebouw van de vakantiekolonie stond met grote letters VAKANTIE EN RUSTOORD. Het oord was dadelijk zeer in trek.
Tegen het einde van 1922 waren al 9337 logiesdagen geboekt.

In Het Volk van 2 december 1922 verscheen dit bericht: "De Vereniging Zomers Buiten stelt gedurende het winterhalijaar, ter bevordering van de volksgezondheid, het geheele vacantie-oord ter beschikking voor gemeenten, instellingen en personen, voor zeer lagen prijs. De prijs voor een gemeubileerd huisje is vastgesteld op f1,25 per dag, di. per bed f 0,25 of per slaapkamer f 0,40 per dag. Het restaurant levert ongeveer tegen kostprijs het voedsel. De instelling leent zich uitstekend voor na- en voorzorg, terwijl het een gezochte gelegenheid is voor hen die genezing zoeken voor hun geschokt zenuwgestel" 

Amersfoortsch Dagblad 1 1 januari 1923: "Soesterberg. De vereeniging 'Zomers Buiten' die haar eerste groote vacantieoord, bestaande uit 32 gemeubileerde ééngezinswoningen en een hotel-café-restaurant hier het vorig jaar opende, heeft het plan tot uitbreiding over te gaan. Tot nu toe kon alleen het personeel in dienst van gemeente Amsterdam lid worden. Nu heeft men besloten dat voortaan het personeel van alle gemeentes, Rijk, provincie, publiekrechtelijk ensemi-publiekrechtelijk personeel, als lid toe te laten."

De gebouwen stonden op een gedeelte van de Soester Duinen waar tamelijk veel lage dennen groeiden, daar tussen was ook veel duinzand. Om het verstuiven tegen te gaan werden meer bomen en bloeiende struiken aangeplant. In mei 1923 werd aangekondigd dat vanaf zaterdag de negentiende van deze maand vanaf Amsterdam een nieuwe autodienst van start zou gaan met een luxe wagen voor 22 personen met een glazen kap. Vertrek om 9.30 uur van de Ceintuurbaan bij de Amsteldijk. Vertrek uit Soestduinen 's avonds om 6.30 uur.

Een extra, kosteloze attractie voor de gasten waren de bijna voortdurend laag overkomende vliegtuigen van het vliegkamp Soesterberg. Soms gaf de Luchtvaart Afdeling gratis rondleidingen voor de gasten, zoals in augustus 1923.

Advertentie in De Soester 15 december 1923:  "Hotel Café Restaurant 'Zomers Buiten' is gedurende de kerstweek geopend. Breng een bezoek aan de schitterend gedecoreerde zaal. Goede consumptie. Billijke prijzen."

Waarschijnlijk in de loop van 1923 werden acht gebouwen met meerdere logeerruimtes in gebruik genomen. Deze kregen namen die goed bij de omringende natuur pasten: Villa Berk, Villa Beuk, Villa Den, Villa Eik, Villa Esch, Villa Iep, Villa Kastanje en Villa Spar. (In juni 1922 - zie advertentie - was er al een Huize Spar). Er waren ook al plannen om nog 16 woningen te bouwen en een badinrichting met 6 douches.

De Soester Courant van 23 februari 1924 meldde dat de heer Besselsen in een gemeenteraads vergadering een kritische vraag had gesteld over het slaan van pompen voor de vereniging 'Zomers Buiten'. De heer Endendijk verklaarde dat de gemeente had toegezegd voor de aanleg van een waterleiding te zullen zorgen, maar dat verschillende oorzaken dit hadden belet.

Er was een commissie die een groot aantal woningen en gebouwen in de Gemeente Soest op hun uiterlijk had beoordeeld. Een woordvoerder hiervan kwam met dit commentaar (Soester Courant 2 augustus 1924):
"Ons Belang: vorm en kleur doen aangenaam aan. Jammer is het dat de ronde winkelramen en de deur in het middendeel geheel uit het kader der overigens strak gehouden gevels valt. Onder de verschillende gebouwen wil ik noemen de Amsterdamsche Stichting 'Zomers Buiten' bij het Station Soestduinen, thans bestaande uit een 8-tal blokken, woonhuizen, benevens eetzaal met keuken enz. Het valt te betreuren dat men in plaats van een landelijk aanzien aan deze gebouwen te geven, ze heeft gebouwd volgens de nieuwere Amsterdamsche architectuur d.w.z. met de platte daken, die - vooral bij grootere groepen - aan de huizen zulk een kazerne-achtig uiterlijk geven, en waardoor - althans naar mijn bescheiden mening - deze gebouwen door gemis van een enigszins sprekende kroonlijst den indruk maken alsof ze nog niet afzijn"

Beheerder/leider Frijde gaf waarschijnlijk begin 1925 zijn baan op, want in februari werd in een advertentie gezocht naar een nieuwe leiding voor Zomers Buiten - bij voorkeur een echtpaar. Vrij wonen en vrije kost. Frijde werd waarschijnlijk (toen al) opgevolgd door mej. W.H. van Buren (zij bleef op haar post tot 1937). Regelmatig werd per advertentie ook ander personeel gevraagd, meestal vrouwelijk, zoals juffrouwen voor de bediening en diensters intern voor de zomermaanden. Met ingang van 11 mei 1925 was er in Zomers Buiten een Rijksdepot postzegels. Dat jaar kwam de vereniging in economische problemen doordat de Gemeente Amsterdam de eerder gedane beloftes tot financiële steun niet nakwam.

Niettemin was Zomers Buiten als vakantieoord dadelijk zeer in trek. Talloze gezinnen en verenigingen maakten er gebruik van om nieuwe krachten op te doen. Zo vermaakten in de zomer van 1926 150 meisjes en jongens van het Amsterdamsche Mozartkoor zich er kostelijk.

In september 1925 werd bekend gemaakt dat de Vereniging Zomers Buiten - die al grote vakantie-instituten had voor hand- en hoofdarbeiders - haar activiteiten de komende winter wilde gaan uitbreiden. In verschillende streken wilde men tehuizen huren of bouwen op een dagmars van elkaar, die in hoofdzaak dienst zouden doen als nachtverblijf voor toeristen. Het doel hiervan was om in samenwerking met de Nederlandsche Arbeidersreisvereeniging het toerisme te bevorderen.

Over de eerste vier jaren werden deze getallen opgegeven over de gebruikers:

Het logiesrestaurant had gemiddeld een omzet van ongeveer f 32.000 per seizoen. Door toezeggingen van de Gemeente Amsterdam konden de economische problemen in de loop van 1926 worden opgelost. In december dat jaar werd in Het Volk en in De Telegraaf bekend gemaakt dat de Amsterdamsche Verbruikscoöperatie `Samenwerking' het voornemen had om een 16-tal landhuizen te bouwen en te meubileren waarin de gezinnen van de leden 's zomers rust en ontspanning zouden kunnen vinden. De kleine villa's zouden komen te staan op het vakantieoord Zomers Buiten te Soestduinen. Dit ging vermoedelijk niet door.

In mei 1927 konden leden in Zomers Buiten terecht voor f 7,- per week. Niet-leden moesten f 10,50 betalen. In de praktijk bleek dat ondanks de idealen van de vereniging voor veel gezinnen de huurprijzen aan de hoge kant waren. Mogelijk om deze reden besloten veel moeders om toch hun eigen maaltijden in de primitieve keukentjes te koken.
In het restaurant konden niet alleen de vakantiegasten eten. Iedere voorbijganger was er welkom aan tafel. Een lunch (12-2 uur) kostte f 0,75, een diner (5-7 uur) f 1,32.

Het eerste lustrum werd feestelijk en groots gevierd op zondag 3 juli 1927. Er werd een gedenkboek uitgegeven met veel foto's en tekeningen van Smalhout. In verband met het lustrum zou naar ontwerp van Piet Kramer een'Thinder Vreugde' worden aangelegd - een unicum op dit gebied met o.m. een grote dwaaltuin met toverhuis. Over dit project is verder niets te vinden. Na deze eerste 5 jaar kon voor het eerst een kleine winst worden geboekt.

In het jaar 1928 verschafte het oord in Soestduinen in totaal aan 5.988 personen gedurende 26.827 dagen een plezierige vakantie.

Mej. W.H. van Buren, als vertegenwoordigster van Zomers Buiten, protesteerde in mei 1929 fel tegen de plannen van de Gemeente Soest om het woonwagenkamp aan de Birkstraat te verplaatsen naar de Banningstraat. Toch gebeurde dit enige tijd later. Tevens drong het bestuur van de stichting in dezelfde maand bij de gemeente aan op verbetering van De Beaufortlaan. Eveneens in 1929 ging het bestuur een overeenkomst aan met de gemeente tot het huren van een gedeelte van het perceel Sectie D nr. 186 ter grootte van 300 aren. Huurprijs f 0,50 per are per jaar.

Een tweede vakantie-oord van Zomers Buiten werd in 1929 in Zandvoort geopend.

Het tweede lustrum werd gevierd op zondag 3 juli 1932. Toen het Soester Natuurbad op 17 juni 1933 werd geopend (net aan de andere kant van de spoorlijn), werd dit een extra trekpleister voor de vakantiegasten. Het woonwagenkamp dat ongeveer een jaar eerder op die plek werd ingericht, was inmiddels opnieuw verhuisd. In de volgende jaren werd er niet veel over Zomers Buiten in de pers gepubliceerd.

In 1939 werd nog wel regelmatig voor het oord in Soestduinen geadverteerd. Prijs tot 15 juli f 2,25 per dag per persoon; daarna f2,50. Het adres van het Amsterdamse kantoor was toen Olympialaan 130. De laatste advertentie verscheen in de dagbladen op 4 augustus 1939.

Waldlager III
Het vakantieoord Zomers Buiten in Soestduinen werd helaas geen lang leven gegund. Tijdens de mobilisatie, vanaf najaar 1939, werden alle gebouwen gevorderd door Defensie. Van deze 'aanpassing tot verblijfplaats voor militairen' maakten de Duitse bezetters vanaf mei 1940 handig gebruik. Ze legden beslag op het hele gebied en richtten er Waldlage III in. In eerste instantie werden er militairen gelegerd'. Na verloop van tijd werd dit kamp ingericht als een van de grootste magazijnen van de Luftwaffe voor het westelijk deel van Europa. Het kreeg daarbij de meer specifieke naam Feldluftpark 5/ III Holland Gruppe A. Nieuwe gebouwen, waaronder magazijnen verrezen om alles te huisvesten. Dit betekende wel dat enkele bestaande gebouwen moesten worden afgebroken. Sommige bouwwerken kregen het uiterlijk van boerderijen om luchtaanvallen te vermijden. Vliegtuigmotoren, complete vleugels, parachutes, rubberboten en alle soorten onderdelen voor een oorlogsvoering werden van hieruit per trein en met vrachtauto's en waarschijnlijk ook vaak met vrachtvliegtuigen naar alle delen van bezet West-Europa vervoerd. Er werd ook een open 'toren' gebouwd waarin gebruikte parachutes werden gedroogd, de Falschirmtrökerei

De Anker Emaillefabriek naast Waldlager III had al sinds de jaren '20 een eigen spoorwegverbinding met de lijn Utrecht-Amersfoort. Deze werd in de oorlog verder uitgebreid naar dit magazijn van de Duitsers. Toen de Duitse bezetters beseften dat de oorlog ten einde liep en begin april 1945 speciale Sprengkommando 's naar Soesterberg kwamen om alles wat nog overeind stond aan militaire gebouwen te vernietigen, onderging Waldlager III dit lot eveneens. Slechts enige bouwwerken, waaronder de Falschirmtrökerei ontkwamen aan deze vernielingsactie.

Na de bevrijding
De Nieuwe Haagsche Courant van 27 augustus 1945 berichtte dat de beide vakantieoorden van Zomers Buiten, in Zandvoort en in Soestduinen door de Duitsers waren beschadigd en leeggeroofd, maar dat er plannen waren om ten minste één van deze oorden in gereedheid te brengen voor het seizoen 1946. In juli 1947 verschenen er berichten in de pers dat Zomers Buiten een groot hotel wilde bouwen in Soestduinen. Op 11 augustus 1948 schreef Trouw dat Zomers Buiten de 32 huisjes wilde herstellen en opnieuw meubileren en er tevens een twintigtal bungalows wilde bouwen. De vakantiegasten zouden kunnen huren voor f30,- tot f35,- per week. Het voormalige hotel zou niet worden herbouwd. Geen van deze mooie plannen werd verwezenlijkt.

Jessurunkamp
Na de bevrijding was het tot ca. 14 hectare vergrote terrein kennelijk enige tijd onbeheerd gebied. Spoedig werd er door Defensie beslag op gelegd. Notulen 1948: " De terreinen van Zomers Buiten zijn door de militairen verworven. Daar was een autokerkhof bezig te ontstaan."

Wat er aan gebouwen nog over was uit de Duitse tijd werd door de Nederlandse luchtmacht (toen Luchtstrijdkrachten, ofwel L.S.K.) vermoedelijk in de loop van 1948 in gebruik genomen. Het kamp werd in 1953 genoemd naar de in 1949 in Nederlands-Indië omgekomen luitenant-kolonel Reinier Emil Jessurun. Er werden op den duur ongeveer 18 nieuwe, grote magazijnen bij gebouwd. Alles bij elkaar 22 'depots'. Er waren ook werkplaatsen van de Koninklijke Luchtmacht.
Van eind jaren '50 tot in de jaren '60 werden er o.m. instrumenten van deHawker Huntersgerepareerd. Het dienstplichtig personeel dat hierbij was betrokken overnachtte in het Walaardt Sacrékamp. Het kamp aan de rand van de Soester duinen diende ook als `voorraadkamer' voor buitenlandse missies. Daartoe werden o.m. grote tenten - ook voor vliegtuigen - containers enz. opgeslagen. Als adres werd opgegeven De Beaufortlaan 30. In 2007 werd wat er nog over was aan activiteiten verhuisd naar de Harskamp.

Weer natuur
Toen de plannen voor het 'teruggeven aan de natuur' van zowel Ziekenhuis Zonnegloren als dit militaire kamp ontstonden, stelde het Bureau voor Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis (BBA) in Utrecht in 2007 het omvattende rapport "Cultuurhistorische inventarisatie met waardestelling" op, over alle gebouwen op de vliegbasis en daarbij ook over die in het Jessurunkamp. Hun advies was om in ieder geval de Falschirmtröckerei te bewaren. Er waren zelfs plannen om een jeugdherberg in dit gebouw te vestigen en dat in een paar andere gebouwen een 'natuur informatie centrum' zou komen. In plaats daarvan werden alle 22 gebouwen in snel tempo met de grond gelijk gemaakt en werd het hele terrein in 2008 weer een natuurgebied.

NOOT:
[1] Het Volk van 5 september 1940 had een uitgebreid artikel over J.H. van Sluis. Hij vierde in die tijd zijn 25-jarig jubileum als voorzitter van Zomers Buiten en was tevens (nog) secretaris van de Coöperatie Samenwerking. Door zijn toedoen was er ook een Woningstichting Zomers Buiten opgericht, die 1300 goed ingerichte woningen beheerde.