Provincie Utrecht kent vanaf 2019 twee Brabantse gilden

Rene van Hal

Gilden in Soest en Vijheerenlanden

Vanaf 1 januari 2019 zijn de gemeenten Zederik, Leerdam en Vianen samengevoegd tot een nieuwe gemeente Vijfheerenlanden. Deze gemeente maakt onderdeel uit van de provincie Utrecht, waarmee deze provincie haar grondgebied heeft kunnen uitbreiden. Met die herindeling kwam een Zuid-Hollands gilde over naar Utrecht. De provinciale radioen tv-zender RTV Utrecht besteedde de laatste maanden van het jaar 2018 nogal wat aandacht aan de verschillende dorpskernen die met de overgang van Leerdam en Zederik naar Utrecht overkwamen. Daarmee werd ook een beeld gegeven van de historie van de diverse dorpskernen en de diversiteit in identiteit. Die kennen we natuurlijk ook in onze eigen gemeente Soest, zoals Soestdijk, Soesterberg, Hees en Soest-Zuid. In een van de nieuwsuitzendingen werd ook uitgebreid aandacht besteed aan het schuttersgilde St. Martinus en St. Antonius uit Lexmond en Hei- en Boeicop, behorend tot een van de dorpskernen van de gemeente Zederik.

Deze overgang was voor mij aanleiding wat onderzoek te doen naar de mogelijk historische relaties die tussen de gilden uit Soest (het Groot Gaesbeeker Gilde of Sint Aechten Schuttersgilde) en Vijtheerenlanden zouden kunnen bestaan. Het is sowieso al bijzonder dat beide gilden tegenwoordig onderdeel uitmaken van de Noord-Brabantse Federatie van Schuttersgilden. Vanuit dit lidmaatschap zijn er natuurlijk in de afgelopen jaren diverse contacten geweest tussen beide gilden, met name tijdens de Gildedagen en Hoofdliedendag in Brabant. Beide gilden zijn echter wel bij verschillende Kringen aangesloten; Soest bij Land van Cuijk en Lexmond, Hei- en Boeicop bij Maasland.

De verbinding bij de oorsprong van beide gilden
Beide gilden zijn ontstaan in de 14e eeuw als schutterij in een periode dat er nogal wat onrust was in ons land vanwege de continue strijd tussen de graven van Holland, de bisschoppen van Utrecht en hertogen van Gelre. De beide gilden bevonden zich in gebieden waar nogal wat strijd werd geleverd om de macht en legers telkens probeerden gebieden te veroveren. Zowel Soest als Lexmond lagen in de directe nabijheid van vestingen als Amersfoort en Vianen die altijd wat moeilijker te veroveren zijn en de betrokken soldaten door plunderingen in de omgeving in hun directe levensbehoeften moesten voorzien. Voor de bescherming van het bezit in deze dorpen werden de gilden opgericht en wat we uit de historie van beide plaatsen kennen, konden beide gilden zich goed verweren en waren bekwaam in het gebruik van buksen en bogen, waardoor ze zelfs buiten hun eigen grondgebied werden ingezet door de toenmalige machthebbers. De macht was veelal in die tijd in handen van de adel en wat bijzonder daarbij is, is dat grondgebieden door huwelijken nogal eens van de ene familie overgingen naar een andere familie (bloedlijn).

In Soest waren de Heren van Gaesbeek degenen die het voor het zeggen hadden, terwijl voor Lexmond gold dat zij vielen onder de Heren van Vianen. Kijken we naar de periode waarin beide gilden zijn opgericht, dan zijn er directe relaties aan te wijzen tussen adellijke families waarmee beide dorpen verbonden waren, ondanks het feit dat Soest viel onder 't Sticht en Lexmond onder Holland. Gebieden die trouwens nogal wat keren met elkaar in oorlog waren. De verbintenis die ik vond, trof ik aan in het boek "Nobel Streven" van auteur Frits van Oostrom. Een boek dat in 2018 de Libris Literatuurprijs heeft gewonnen. Dit boek beschrijft het leven van ridder Jan van Brederode. Hij was getrouwd met Johanna van Abcoude (Johanna van Gaesbeek), dochter van Willem van Abcoude (o.a. Heer van Soest in die jaren). Zijn broer Walraven van Brederode, die hem later zou opvolgen, was getrouwd met Johanna van Vianen). Via deze familie Van Brederode is er dus een verbintenis.
Aangezien de "erfenis" van Willem van Abcoude nooit in handen is gekomen van de familie Van Brederode, is er geen directe relatie in macht en hebben in latere jaren de machthebbers van beide gebieden nog wel eens tegenover elkaar gestaan.

Bijzonder is dat in een artikel "En de Schut of Schuttersgilden" van Jhr. A.M.C. van Asch van Wijck uit 1848 in "Berigten van het Historisch Genootschap te Utrecht" beide gilden worden genoemd en bijzonderheden van hen worden beschreven. Daarin wordt gemeld dat het gilde uit Lexmond in 1394 uitgenodigd was deel te nemen aan een groot schietspel in Doornik, tezamen met nog enkele Utrechtse gilden.
Wat de schrijver aan het gilde van Soest zo opviel was de bijzondere functie die de kleding hier had en wel gericht op het gebruik van de kovels in verschillende kleuren waarmee het lidmaatschap van het gilde moest worden aangetoond. Bij misbruik moest zo'n kovel worden ingeleverd en kwam het lidmaatschap en deelname aan gilde-activiteiten als teerdagen te vervallen. Uit mijn onderzoek is niet duidelijk geworden of beide gilden elkaar op het strijdveld getroffen hebben. En misschien is dat maar goed ook.

Voor het Soester gilde was de overgang van het gilde uit Lexmond en Hei- en Boeicop naar de provincie Utrecht aanleiding hen uit te nodigen voor de nieuwjaarsreceptie en de banden met dit gilde te versterken.
Dat zal de komende tijd wellicht wat verder invulling krijgen. Tijdens deze nieuwjaarsbijeenkomst gaf de huidige koning van dit gilde, Gratia Brand, wel aan dat de overgang naar Utrecht ook betekent dat Zuid-Holland haar enige nog actieve gilde is kwijt geraakt. Wat een gemeentelijke herindeling al niet kan betekenen.

----

Deel over kleding Soester Gildebroeders in artikel "En de Schut of Schuttersgilden" van Jhr. A.M.C. van Asch van VVijck uit 1848 in "Berigten van het Historisch Genootschap te Utrecht; Deel 1 tweede stuk"
Merkwaardig zijn de bepalingen, die betreffende de schutkleeding voorkomen in de ordonnantie van 1560 (3 junij) voor de schutgilde van het dorp Soest in de provincie Utrecht, omdat zij doen zien, welk gewigt men aan die kleeding hechtte. In den eersten schreef reeds dit stuk voor, dat de oudermans en de raadslieden laken behoorden aan te koopen; het eene jaar rood en wit, het andere jaar blaauw en wit, het derde jaargroen en wit, bestemd tot het doen maken der kovels voor de schutters van de St. Aechtengilde, nae ouder gewoonten, als behoort. Voor Pinksteren moest dit laken ter afhandeling voor de schutten, die daarvoor1/2Brab. Stuiver betaalden, gereed liggen.
Niet alleen werd den schutter de verpligting opgelegd om met dien kovel op het hoofd het schietfeest en andere plegtige gelegenheden bij te wonen maar hun werd ook strengelijk verbonden, dit hoofdsieraad te verkoopen of te verpanden, en gelast dien kovel tot St. Aechtendag, waarop zij een' anderen ontvingen, te bewaren op verbeurte van een ton bier. In geval de gildebroeder zich buiten het dorp ter woon vestigde verloor hij het regt van den schutkovel te ontvangen of liever hij hield door die daad ipso jure op, lid der gilde te zijn. Aan niemand buiten de gemeente mogten de oudermans een kovel toezenden, zonder toestemming der raadsheeren, en wanneer een der gildebroeders zich verstoutte den schutkovel op het hoofd van een vremt man te zetten, bij gelegenheid van het broederlijk feestmaal, werd hij met de boete van 1/2goud guld. gestraft. Opmerkelijk is het, dat deze ordonnantie, die zoo vele bepalingen omtrent den kovel inhoudt, geene de minste melding maakt van de parure of schut-tabbaard.

-----