Soesters in het leger van Napoleon

Jan de Mos

Nederland was van 1795 tot 1813 een vazalstaat van Frankrijk en vanaf 1810 een onderdeel van het eerste Franse Keizerrijk In 1804 vestigden de Franse troepen zich op een grote kale heidevlakte tussen Zeist en Woudenberg, het achterland van Soesterberg. De bevelvoerder, generaal De Marmont, besloot in datzelfde jaar een herdenkingsmonument te bouwen ter ere van de kroning van Napoleon tot keizer. Koning Lodewijk Napoleon gaf er in 1806 de naam "Pyramide vanAusterlitz" aan, ter ere van de door zijn broer gewonnen slag bij dit dorp in het huidige Tsjechië. Voor Napoleon was een goede verbinding over land van strategisch militair belang. De enigszins vervallen "Wegh der Weegen" van Amersfoort naar Utrecht maakte daar deel van uit en werd daarom in 1808 bestraat en heette vanaf dat moment Amersfoortschestraatwegh.

Nederlanders in dienst bij het Grande Armée
Generaal NapoleonBonapartebenoemde zichzelf in 1804 tot keizer, de kroning vond plaats op 2 december in deNotre-Dame van Parijs.
Hij gebruikte zijn nieuwverworven macht om de meest efficiënte troepenmacht op de been te brengen die Europa ooit had gezien. De Keizerlijke Garde bestond uit: staf, infanterie, cavalerie, artillerie en specialisten. Van de Garde maakte onder andere het Nederlandse 3e Garderegiment grenadier litairen aanwezig die vochten onder Franse vlag.
Officieel kende het Franse leger negen Nederlandse regimenten. Naast het 3e regiment gardegrenadiers waren dat: het 2e regiment lichte garde lansiers, hetlieregiment huzaren, het 14e regiment kurassiers, het 33e regiment lichte infanterie, het 123e, 124e, 125e en 126e linie infanterie."

Bliksembezoek Napoleon aan Nederland
In oktober 1811 bezocht Napoleon tientallen plaatsen in zes provincies in Nederland. Hij was op het hoogtepunt van zijn macht en beschouwde Nederland als zeer nuttig voor zijn rijk, omdat de Nederlanders van oudsher sterk waren op zee en het land strategisch gunstig lag ten opzichte van zijn rivaal Groot-Brittannië. Tijdens zijn reis verbleef hij in het Paleis hetLooen het Paleis op de Dam. In de meeste steden was Napoleon niet langer dan een dag. Op 27 oktober 1811 vertrok hij om 7 uur van Rotterdam naar Utrecht, alleen, zonder Marie-Louise, die hield niet zo van vroeg opstaan. Omdat de regen op die dag met bakken uit de hemel viel reisde hij per koets. Na aankomst hield hij even rust in het stadspaleis van Lodewijk Napoleon. Na een half uurtje in Utrecht vertrok Napoleon met zijn gevolg, via de Amersfoortschestraatwegh naar Amersfoort.

Even buiten de stad maakte hij een korte stop om de paarden te verwisselen. In Amersfoort werd hij in de loop van de middag opgewacht door de burgemeester en wethouders. Zij verwelkomden de keizer en boden hem de vergulde sleutels van de stad aan op een groen fluwelen kussen. Mogelijk dat Napoleon uit zijn koets is gestapt om de eerbewijzen van de hoogwaardigheidsbekleders te aanvaarden, maar de sleutels nam hij niet mee. Napoleon had haast en wilde snel verder.
Keizer Napoleon was in Amersfoort slechts een passant en liet zijn stadssleutels in Amersfoort achter in handen van het verbouwereerde stadsbestuur. De bestuurders namen ze teleurgesteld mee terug naar het stadhuis en stopten ze in een kast. Daar werden ze in de loop van de 19de eeuw 'tusschen oude papieren' teruggevonden. Tegenwoordig liggen ze in Museum Flehite.

De lange Russische veldtocht
Op 9 februari 1812 kregen de Nederlandse troepen voor het eerst te maken met het bevel zich klaar te maken voor, naar zou blijken, de lange veldtocht naar Rusland. In 1812 stelde Napoleon een leger samen aan de oostgrens van het huidige Polen, groot 500.000 man van verschillende nationaliteiten. Naast Fransen (50% bij infanterie, 35% bij de cavalerie) waren ook Italianen, Polen, Pruisen, Zwitsers, Nederlanders, Duitsers en Spanjaarden vertegenwoordigd. Het leger werd: "La Grande Armée" genoemd. De meeste grenadiers kwamen om tijdens de Veldtocht naar Rusland: alleen al de zware tocht richting Moskou kostte zo'n 40% het leven. De Fransen kunnen uiteindelijk pas op 14 september Moskou binnentrekken. Nog diezelfde dag breekt in de stad een brand uit (vermoedelijk aangestoken door de Russen), die Moskou voor driekwart in de as legt. Omdat het hierdoor onmogelijk wordt zijn manschappen nog langer voedsel en onderdak te bieden, is Napoleon in oktober genoodzaakt zich terug te trekken naar het westen.
De timing is slecht. De winter treedt in Rusland al snel in en daar is het leger totaal niet op voorbereid. Het overgrote deel van de manschappen bestaat uit voetsoldaten. De barre kou, in combinatie met enkele Russische aanvallen, zorgen voor enorme verliezen aan de kant van het Napoleontische leger. Het Franse leger arriveerde op 9 november zeer verzwakt inSmolensk.Opgejaagd door kleine groepjes Kozakken, naderden de Fransen, zonder dat ze het beseften, het Russische leger.
Ter hoogte van het dorp Krasnoë vielen de Russen tussen 15 en 18 november de Franse achterhoede aan en richtten een ware sNieuwslachting aan: soldaten sneuvelden, raakten gewond of werden krijgsgevangen genomen.

Eind november bereikte het restant van de Grande Armée de rivier de Berezina. Omdat het Russische leger hen op de hielen zat, moesten de manschappen in allerijl twee bruggen aanleggen over de halfbevroren rivier. Dat lukte, maar de tol was hoog, slechts een deel van het resterende leger bereikte de overzijde. Wat begon als een triomfantelijke veldtocht eindigde in een groot debacle.

Napoleon naar Elba verbannen
Na nog een aantal veldslagen in de periode 1812-1813 vond in oktober 1813 bij Leipzig de Volkerenslag plaats en werd Napoleons Armée vernederd en verslagen. Terwijl de restanten van het overwegend Franse leger richting Frankrijk vertrokken, verschenen eerst in de Achterhoek, en vervolgens ook elders in Nederland, groepjes Kozakken. Het Camp de Zeist op de Leusderheide werd door de Fransen in november 1813 definitief verlaten. Niet ver daar vandaan, in de bossen van Zeist, sloegen de Kozakken een tijdelijk kamp op. De Kozakkenput, een grote drinkput voor paarden, is daar nog een herinnering aan. De Kozakkenhoofdman en vorst Naryshkin doet op 28 november 1813 ook Utrecht aan. Uiteindelijk vielen de geallieerden Frankrijk zelf binnen.
Op 9 maart 1814 sloten de geallieerden het Verdrag van Chaumont, waarbij ze Napoleon een wapenstilstand aanboden als Frankrijk alle gebieden zou opgeven die het sinds het uitbreken van de Franse Revolutie had veroverd. Napoleon weigerde, waarop de geallieerden op 30 maart Parijs binnentrokken. Op 6 april trad Napoleon af ten gunste van zijn zoon Napoleon II.De geallieerden eisten echter de onvoorwaardelijke overgave van Frankrijk. Napoleon ondertekende op 11 april het Verdrag vanFontainebleau,waarbij hij afstand deed van de Franse troon en ook zijn nakomelingen en familieleden het recht op de Franse troon ontnam. Napoleon mocht wel zijn keizerstitel behouden, en kreeg hierbij het eilandjeElbaals "keizerrijk" aangeboden.

Soesters in het Grande Armée
Het Nederlands Instituut voor Militaire Historie heeft in 2016 een lijst beschikbaar gesteld met ruim 53.000 namen van Nederlanders die tussen juli 1810 en de abdicatie van Napoleon begin april 1814 in het Franse leger hebben gediend. In deze lijst vinden we twaalf Soesters terug. De voornamen zijn in het Frans, dat was lang niet altijd zo, wellicht waren ze Frans gezind of was het een voorkeur bij de ambtelijke inschrijving.
De geboortedata en familienamen kloppen niet altijd. Tussen haakjes de officiële doopgegevens uit genealogische bronnen. Van geen van deze Soesters is nadien nog iets terug te vinden in archieven. Vermoedelijk zijn allen omgekomen. Met deze informatie kunnen ontbrekende puzzelstukje in de Soester genealogie van deze personen worden opgelost.

Definitief einde van het keizerrijk Napoleon
In Frankrijk werd het Huis Bourbon hersteld op de troon met Lodewijk XVIII als nieuwe koning. Op 26 februari 1815 vluchtte Napoleon weg van Elba en keerde terug naar Frankrijk. In de Honderd Dagen die volgden bracht hij een nieuw leger op de been. Hij installeerde zich opnieuw als keizer. Zijn oude vijanden konden dat niet aanvaarden en vormden de Zevende Coalitie om hem weer te verjagen. Engeland en Pruisen trokken grote legers samen in de zuidelijke Nederlanden om Frankrijk op 1 juli 1815 binnen te vallen. Eind 1814 was er een nieuw Nederlands leger opgericht dat zich aansloot bij de geallieerden en onder aanvoering van de pas 22 jarige prins van Oranje een belangrijke rol speelde bij de slag bij Waterloo, waar NapoleonBonaparteop 18 juni 1815 definitief werd verslagen. Hierna werd Napoleon verbannen naar het verafgelegen Zuid-Atlantische eiland Sint-Helena, waar hij in 1821 stierf.
 

Camp de Zeist was in 1813 door de Fransen verlaten. Koning Willem I begon direct daarna met de opbouw van een nieuw leger. Op de heide bij Soesterberg werd in 1818 een nieuwe kamp opgericht naar het voorbeeld vanCampde Zeist: het Kampveld bij Zeijst, nu grotendeels op Soesterbergs grondgebied. Aanvankelijk alleen een tentenkampement voor grote oefeningen in de zomer. Aan het einde van de 19e eeuw kreeg het nieuwe Kamp bij Zeist, deels op Soesterbergs en Zeister grondgebied, een permanente functie. Uiteindelijk is het kamp in 2008, na bijna twee eeuwen, definitief gesloten. De Pyramide van Austerlitzis, na een moeizame restauratie, nog steeds te bezichtigen.

Bronnen:
• Databank Nederlandse militairen in het leger van Napoleon, NIMH / Nederlands Instituut voor MilitaireHistoric,archieven.nl;
• Stichting Thema Tijdschriften, Napoleon in Nederland 1811-2011, aflevering 3 bezoek aan Zuid-Holland en Utrecht;
• Genealogische archieven: Eemland, Utrecht, Gensdvf, Wiewaswie, e.a.;
• Nationaal archief Gahetna, Nederlanders met Napoleon naar Rusland;
• Wikipedia: Keizerlijke Garde van NapoleonBonaparte,e.a.;
• De hel van 1812. Nederlanders met Napoleon op veldtocht naar Rusland, Bart Funnekotter, boekbespreking 1 februari 2016;
• Napoleons leven in beeld, Elze Luikens, Wordpress.