BOEKBESPREKING "Koningin Sophie 1818-1877"

Koningin Sophie 1818-1877
Redactie Dr. CA . Tamse
Uitgave De Walburg Pers, Zutphen
Prijs ƒ 29,50

"Geen mensen zijn zo hard, zo vol van negatieve kritiek, als "prinsen en prinsessen. In dit gezelschap van vorsten is iedereen "uitsluitend met zichzelf bezig".
Welke revolutionair is hier aan het woord?
Een volgend citaat zal hierin helderheid brengen:
"Ik was een prinses; dat soort mensen heeft geen recht op geluk". Deze zinnen zijn ontleend aan de eigenhandig geschreven memoires van Koningin Sophie, de eerste gemalin van onze Koning Willem III.
"Histoire de ma vie".
Nu, na 120 jaar worden haar ontboezemingen in de openbaarheid gebracht.
De publicatie is wetenschappelijk begeleid door Dr. CA . Tamse (verbonden aan de Rijks Universiteit van Groningen). Hij tekent erbij aan, dat koningin Sophie het schrijven van haar jeugdherinneringen beëindigde in 1866.
Zij maakte daana enkele afschriften en bestemde onder meer een kopie voor Elizabeth, barones van Dedem. Dit exemplaar nu (dat bewaard wordt op het kasteel Vosbergen in Heerde), is voor de uitgave in boekvorm gebruikt.
Het originele exemplaar berust in het koninklijk-huis-archief.

"Dit is mijn levensverhaal", begint koningin Sophie eenvoudig. "Het bevat geen enkele opmerkelijke gebeurtenis of schokkende ontknoping. Ik vertel het alleen om mijn vrienden duidelijk te maken waarnaar ik streef, wat de dieptepunten in mijn bestaan waren, op welke weerstanden ik stuitte en welke vreugde en verdriet mijn deel zijn geworden. Als zij mij, na dit levensverhaal gelezen te hebben, vol medeleven de hand drukken, zal mi] dat voldoening geven. Hun genegenheid zal mij de kracht schenken om mijn moeilijke leven voort te zetten".

Dat was de bedoeling van de vorstin. Dr. Tamse echter beklemtoont iets anders. "Met de uitgave van dit werk is een autobiografisch document ontsloten, dat in de wereld der vorsten, ook internationaal gezien, hoogst zeldzaam is". Elders gaat hij zelfs verder. "Afgezien van het feit, dat het op zich reeds zo zelden voorkomt dat vorstelijke personen autobiografieën van intieme aard nalaten, is Sophies levensverhaal ook om andere overwegingen een merkwaardig document. Voor de Nederlandse geschiedenis zijn namelijk haar beschrijving van Willem Ill's onevenwichtigheid en de erkenning van haar onmacht om haar man in een verstandshuwelijk een beschermd en kalmerend milieu te bieden, van belang.

Is de verzwakking van de Nederlandse monarchie midden vorige eeuw mede te wijten geweest aan het ongelukkige huwelijksleven van Willem III en Sophie?, vraagt dr. Tamse zich af. Waarom kon de Belgische monarchie tot ver in de twintigste eeuw een grotere staatkundige betekenis houden dan die van de Oranjes? Het antwoord dat hij geeft, komt hierop neer: "Wij weten dat Sophie haar man, die intellectueel haar mindere was, bij bepaalde gelegenheden kleineerde en hem in haar rusteloosheid steeds met nieuwe plannen en initiatieven bestookte. Men mag aannemen, dat de onredelijke uitbarstingen, die de koning zich als staatshoofd binnenskamers en in het openbaar veroorloofde, verergenden door de spanningen die Sophie in zijn leven bracht. Deze spanningen in de persoonlijke sfeer zullen aan zijn uitbarstingen jegens zijn ministers vaak een extra scherp accent hebben gegeven".

De koningin geeft met haar memoires een schokkende beschrijving van de "groten der aarde", die in haar tijd het lot van Europa bepaalden.

Sophie zelf was ontsproten aan het huwelijk van koning Wilhelm I van Wurtemberg met grootvorstin Catharina Pavlovna, een zus van de Russische tsaar Nicolaas I. Als zodanig maakte zij menig onderonsje van de beste kringen mee. Dat ging zo: "Eindelijk kwamen de groten der aarde de salon binnen. Tsaar Nicolaas in wit unifont liep achter de tsarina, die erg oud leek voor haar leeftijd, hoe schittend haar diamanten, hoe elegant haar kleding en hoe rijzig haar gestalte ook waren. Haar hoofd beefde, haar ogen lagen diep weggezonken in de kassen. Zij was ziekelijk, nerveus en grillig. Wat Nicolaas betreft, als hij ergens binnen kwam, ging hij altijd tegen een muur of een deur staan om zijn majestueuze gestalte en zijn regelmatige profiel beter te laten uitkomen. Vanaf die plek liet hij dan zijn heersersblik dwalen over de menigte, die tot taak had vol aandacht en ontzag te zijn. Hij poseerde altijd, zelfs als hij hartelijk en gevoelvol wilde lijken. Zijn barse stem had altijd een bevelende toon en zijn ogen, die volgens hemzelf vuur konden schieten, waren leeg".
In de nederlandse historie heeft de naam van Anna Paulowna een gunstige klank, de Russische grootvorstin en zuster van Catharma uit Wurtemberg, die in 1816 zou huwen met koning Willem II. "Zij was een waardig middelpunt van het hofleven in Den haag, waar zij een strenge etiquette handhaafde", prijzen de geschiedenisboeken. "Na de dood van haar gemaal wijdde zij zich voornamelijk aan werken van weldadigheid". Deze Anna Paulowna echter was ook een tante van Sophie en zou bovendien als moeder van Willem III haar schoonmoeder worden. Hoe Sophie deze grootvorstin en koningin van Nederland zag? "Zij boezemde ons alleen maar angst in. De prins van Oranje, de latere koning Willem II, was een zeer charmante, aantrekkelijke persoonlijkheid, maar onze tante, de prinses van Oranje, ont\'ing ons uiterst koel en onbeleefd.

Zij was altijd jaloers geweest op mijn moeders schoonheid en overwicht. Zij haatte graag en nam met vreugde wraak op de dochters van haar overleden zuster. Haar antwoord op een brief van mij, waarin ik haar de verzekering had gegeven van mijn oprechte toewijding en eerbied, was weerzinwekkend, koud en wreed. Ze gaf zich nooit gewonnen en bleef trouw aan haar afgunst, aan haar haat.
De zoon van deze tante, neef Willem dus, kwam in Wiesbaden dingen naar ae nana van Sophie. "Ik meende dat hij hartelijk en oprecht was" aldus haar memoires "maar hij had eigenaardige grillen. De ene dag ging alles goed, de andere ergerde alles hem: de kleur van een jurk, de vorm van een hoed. De omgang met hem was moeilijk, omdat men altijd voor een verrassing kon komen te staan, maar daar hoopte ik mettertijd verandering in te brengen. Toen hij wegging, meende ik dat er voor mij - al zou geen geluk mijn deel worden - een actief en nuttig leven zou zijn weggelegd". Sophie was niet in de wolken over Willem. Ze trouwde met hem omdat de verbintenis met de erfprins uit Den Haag door haar vader gewild werd. "Ik was zo gewend hem te gehoorzamen, dat ik me schikte". Kenschetsend is haar beschrijving van de trouwdag in Stuttgart. "Toen ik naar de plechtigheid werd geleid, maakte zich een gevoel van mij meester alsof ik uitsteeg boven mijn eigen leven. Het kost mij erg veel moeite dit allemaal te vertellen. Ondanks mijn goede geheugen ben ik door Gods genade de eerste paar dagen van mijn huwelijk bijna vergeten. Ik denk dat ik teveel geleden had en verdoofd was".

De huwelijksreis naar Den Haag was ook al geen onverdeeld genoegen. Koningin Sophie schrijft hierover:
"Hoe eenzamer en ongelukkiger ik mij voelde, hoe meer ik probeerde onderdanig te zijn en mijn man milder te stemmen met mijn volledige volgzaamheid en inschikkelijkheid. Hij was er evenwel slechts op uit om zijn macht over mij te tonen en mij zijn wil op te leggen.
Men heeft er behagen in geschept steeds weer te beweren, dat de prins hartstochtelijk verliefd op mij zou zijn geweest; dat ik hem had afgeweerd en dat hi 3 uit ergenis over mijn koelheid mij ontrouw geworden was. De waarheid is, dat geen vrouw ter wereld behagen zou hebben kunnen scheppen in zijn liefdesbetuigingen. Ik kan nu met de grootste kalmte over mijn man spreken. Het is mij volkomen duidelijk dat hij niet de volledige beschikking over zijn verstandelijke vermogens heeft. Zijn verstand is slechts in bepaald opzicht ontwikkeld en laat hem zonder een duidelijk aanwijsbare reden in de steek. Hij heeft een scherp waarnemingsvermogen, maar het is hem onmogelijk een logische redenering te volgen. In zijn leven gaan edelmoedige handelingen gepaard met daden, zo laag en wreed, dat het niet te geloven is. Zijn aanvallen van razernij en gewelddadigheid treden periodiek op; ze komen vooral voor in de maanden februari, juli en augustus. Misschien houden ze verband met wat zijn moeder tijdens haar zwangerschap meemaakte. Aan moreel besef ontbreekt het hem totaal. Zijn karakter en denkvermogen zijn zo vol tegenstrijdigheden en zo onsamenhangend, dat men hem moet kenner, om het te kunnen geloven" .

De slechte verstandhouding met de koning werd ook nog bevorderd door de impulsiviteit van de koningin, stelt dr. Tamse in zijn commentaar.

"Bij meningsverschillen met haar man kregen haar emoties de overhand op haar verstand en veroorzaakte ze situaties, die haar sympathisanten tot wanhoop brachten. Een minister merkte eens vertwijfeld op, dat Sophie de moeilijkheden zou kunnen oplossen, als ze slechts een kwart zou kunnen opbrengen van de koele berekening en de manoeuvreerkunst van haar tante, tevens schoonmoeder Anna Paulovna".

Het boek vormt een uiterst zeldzaam autobiografisch document.
De memoires zijn geschreven door een zeer intelligente vrouw, zoals ook de Engelse Koningin Victoria getuigde bij het overlijden van onze koningin Sophie in 1877:

Lees het commentaar, dat de Britse Koningin Victoria neerschreef bij haar overlijden in 1877. "Arm kind; ze heeft een vreselijk treurig leven gehad en het is pijnlijk te bedenken, dat zoveel talent en schanderheid en zo'n warm hart weggegooid zijn geweest en zo'n onwaardige echtegenoot".

Het boek "Koningin Sophie 1818-1877" geeft door het openhartig karakter van de schrijfster van de opgenomen memoires en het even openhartig en eerlijk commentaar van dr. Tamse een uitstekende kijk op het hofleven rond Willem III.
Het is wel een wat andere kijk dan die welke wij vroeger op school voorgeschoteld kragen!