Soest omstreeks 1840

In het "Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden" van A.J. van der Aa - uitgave omstreeks 1840 - troffen wij op bladzijden 546 t/m 550 een beschrijving van de gemeente Soest aan, welke een aantal aardige bijzonderheden bevat, die het waard zijn aan u door te geven
In een tiental voetnoten heb ik getracht de vermelde gegevens verder toe te lichten; of wanneer Van der Aa zijn fantasie wat erg heeft doen spreken; een correctie te vermelden.

SOEST, gem. in Eemland, prov. Utrecht, arr. en kant. Amersfoort (6 k. d., 5 m. k., 5 s. d.); palende N.W. aan de gem. Baarn, N.O. aan de Eem, die haar van de gem. Hoogland scheidt, 0. aan de gem. Amersfoort, Z. en Z.O. aan de gem. Zeyst.
Deze gem. bevat het d. Soest, benevens de geh. den Berg of Soesterberg, Hees, de Birkt en Isselt, ook liggen daar in de Middelwijkschepolder en de Isseltsche-polder. Zij beslaat volgens het kadaster, eene oppervlakte van 4699 bund. 57 v. r. 55 v. elf daaronder 4683 bund. 73 v. r. 48 v. ell. belastbaar land. Men telt er 420 h, bewoond door 542 huisgez., uitmakende eene bevolking van ongeveer 2800 inw., die meest in landbouw, veeteelt, turfveenderij en handel in hout hun bestaan vinden. De rapen, die men er teelt, zijn om hare aangenaamheid, onder den naam van Soesterrapen, algemeen bekend en gezocht. Vroeger was het katoenspinnen er onder de landlieden, in algemeen gebruik, waardoor de vrouwen en de vrouwelijke dienstboden in het winterseizoen van 60 tot 70 guld. konden verdienen. Het haarspinnen wordt nu nog slechts door enkele arme gezinnen voor een klein loon gedaan.Cl Voor eenige jaren beston er te Isselt nog eene glasblazerij, doch deze is, in het jaar 1853, afgebroken.C2
De Herv., die er 940 in getal zijn, maken eene gem. uit, welke tot de klass. en ring van Amersfoort behoort. De eerste, die in deze gem. het leeraarambt heeft waargenomen, is geweest Christianus Lenneppeus, die in het kaar 1588 herwaarts kwam, doch slechts voor eenen zeer korten tijd. Na hem stond er Paulus Lindenus, die in het jaar 1613 herwaarts kwam, en in de Remonstrantsche tijd, ten jare 1619 zijne dienst heeft verlaten.C3 Het beroep is eene collatie van Z.M. den Koning.
De R.K., welke er 1810 in getal zijn, onder welke 1030 Communikanten, maken de stat. van Soest en Soesterberg uit.C4
Men heeft in deze gem. twee leer- en twee meisjes-werkscholen, allen in het dorp Soest, welke gezamenlijk des zomers door een getal van 280 à 300 leerlingen bezocht worden. Des winters is het getal echter grooter.

Deze gem. maakt met de gem. Baarn en Ter-Eem eene heerl uit, zijnde een privatief domein, aan Z.M. den Koning toebehoorende.
Het d. Soest ligt 1 u. W. van Amersfoort, aan den straatweg op Naarden, rondom van hooge bouwlanden en akkers omgeven.
Het is een oud dorp, waarvan men reeds op het jaar 1012 gewag vindt gemaakt in eenen brief van Keizer Coenraad. Het werd toen ten tijde Soyse, Zoys en Suys, naderhand ook Sose, en in het Latijn Zuzatum genoemd. Het was een welvarend en vermaard dorp, waarin dapperheid en vaardigheid in het boogschieten, zoodat men er zelfs een schuttersgilde van St. Agatha vond, welke van eene zeer oude instelling was; doch de plaats onderging reeds vroeg zware rampen, waardoor zij grootelijks verviel. Het is echter nog eene welbebouwde plaats, in welks kom men 262 h. en 1720 inw. telt.

De kerk der Herv. was vóór de Reformatie eene parochiepark, die den naam van de Apostelen Petrus en Paulus droeg. Zij prijkt met een aanzienlijken toren, en is sedert het jaar 1819 van een orgel voorzien, zijnde een geschenk van onzen tegenwoordigen Koning, destijds nog Prins van Oranje.
De R.K., die er 1813 in getal zijn, onder welke 1030 Communikanten, maken eene stat. uit, welke tot het aartspr. van Utrecht behoort, en door twee Pastoor en eenen Kapellaan bediend wordt.
De kerk, aan den H.H. Petrus en Paulus toegewijd, is een redelijk groot gebouw, dat met een kloktorentje prijkt; ook deze kerk is van een orgel voorzien en heeft eene eigene begraafplaats. In den jare 1838, is voor het gehucht den Berg, eene nieuwe R.K. kerk gesticht.

Zie Soesterberg.C4
Behalve het oude kast. Hamelenberg, hebben in vroegere eeuwen in de parochie van Soest gestaan, het Brigittenklooster Mariënhof en de abdij Birkt. Zie dat woord.
In het jaar 1818 is in de gem. Soest eene inrigting van weldadigheid door Hare Majesteit de Koningin ingesteld, uit welk fonds alle behoeftige zieken en gekwetsten te Soest geboren en woonachtig, geneeskundige hulp wordt verleend, bejaarden van levensonderhoud voorzien en een getal van 140 kinderen ter school gaan, van welke de meisjes in alle vrouwelijke handwerken worden onderwezen.C5 Des winters wordt aan behoeftige daghuurders ook arbeid of hulp verleend. Dit dorp is de geboorteplaats van den Schilder en Graveur Hendrik Aldegraaf, ook Albert van Westphalen genaamd, geb, in 1502, t in 1568.C6
In het jaar 1356 werd Soest aan kolen gelegd Cl, door Gijsbrecht van Nijenrode, op bevel van Hertog Willem van Beijeren, uit wederwraak, dat de Stichtschen de steden Weesp en Muiden in brand gestoken hadden. In het jaar 1481 onderging zij een dergelijk lot, met het nabijgelegen Eemnes en Baarn.
Toen Maarten van Rossum, in het jaar 1543, de stad Amersfoort belegerde, werden Soest en eenige andere dorpen door hem geheel uitgeplunderd. In het jaar 1629 moest het dorp ook veel lijden van de keizerlijke groepen, die Amersfoort hadden ingenomen.
Den 13 October 1833 ontstond er te Soest een hevige brand, waardoor vijf woningen, benevens eene smederij en eene herberg eene prooi der vlammen zijn geworden.C8
De kermis te Soest valt in den 19 October, doch is van weinig beteekenis.
Het wapen dezer gem. bestaat in een veld van sinopel, met een golvende fasce van zilver en chef met eene ploeg, en en pointe met eenen berg van hooi, alles van goud, gedekt door eenen zilveren helm en eenige landbouwersgereedschappen.

SOEST-BAARN-EN-TER-EEM, heerl. in Eemland, prov. Utrecht, arr. en kant. Amersfoort; palende N. aan de heerl. Eemnes en de Eem, 0. aan de Vrijheid-van-Amersfoort, Z. aan de heerl. Leusden, de heerl. Zeyst-en-Driebergen en het geregt van de Bildt, W. aan de Oostveensche landen en Gooiland.
Deze heerl. bevat de gem. Baarn, Soest en Ter-Eem. Zij beslaat eene oppervlakte, volgens het kadaster, van 5419 bund. 57 v.r., 53 v.ell., waaronder 5393 bund. 75 v.r. 48 v. ell. belastbaar land.
Men telt er 740 h., bewoond door 934 huisgez., uitmakende eene bevolking van 4600 zielen, die meest in den landbouw hun bestaan vinden.
De Herv., die er 1650 in getal zijn, onder welke 1000 Ledematen, maken de gem. van Baarn-en-Eembrugge en Soest uit.
De R.K., die men er ruim 2900 aantreft, maken de gem. van Baarn-Zandvoort en Soest uit.
Men heeft in deze heerl. zeven scholen, welke gezamenlijk gemiddeld door een getal van ongeveer 600 leerlingen bezocht worden.
Ook ligt in deze heerl. het koninklijk lustslot Soestdijk.
Van deze heerl. is geen wapen bekend dan het koninlijke, hebbende tot randschrift: "Particulier domein des Konings, Soestdijk".

SOESTDIJK; geh. in Eemland, prov. Utrecht, arr., kant. en l,5 u. w. van Amersfoort, gedeeltelijk gem. en S. u- Z. van baarn, gedeeltelijk gem. en 0,5\ u. W. van Soest, ter wederzijden van de brug over de Pijnenburger-grift, aan de zuidelijkste punt van het Soestdijkerbosch en aan den straatweg van Amersfoort naar Naarden; met 18 h. en 100 inw., van welke 10 h. en 70 inw. onder Baarn en 8 h. en 30 inw. onder Soest. Ook heeft men er het koninklijk lustslot van dien naam (zie het volgende art.) benevens onderscheidene buitenplaatsen en aanzienlijke hofsteden.
Dit geh. ontleent zijnen naam van eenen dijk, welke in eene noordelijke rigting van Soest naar Gooiland loopy, en is een veel bezocht uitspanningsoord, met drie loogementen. Aan het begin van den weg naar Den Dolder, met den rug naar het slot, staat een houten monument, ter nagedachtenis van een militair in den jare 1797 aldaar op zijnen post gesneuveld.C9 Te Soestdijk ligt over de Praamgracht eene fraai gemetselde brug, welke in 1833 op kosten van Z.M. Koning Willem II, destijds Prins van Oranje, als een geschenk, onder directie van de Burgemeester der gemeente Soest, G. van Steyn van Hinsbroek is gebouwd.

SOESTDIJK, koninklijk lustslot in Eemland, prov. Utrecht, arr. kant. en 1,5 u. W. van Amersfoort, gem. en 0,5 u. Z. van Baarn.
Het was voorheen een lustslot, door Willem III, Prins van Oranje, in het jaar 1674 aangelegd en gebouwd. Om dien Vorst het verblijf alhier aangenaam te maken, werd in het zelfde jaar door die van de stad Utrecht, ter staatsvergadering ingebragt, dat zij, uit aanmerking van de overgroote diensten, getrouwe voorzorgen en heldhaftige daden, ter bevordering van de algemeene welvaart, door den Prins, bewezen en gedaan, eenparig goedgevonden hadden, te bewerken, dat hem, eeuwiglijk en erflijk, opgedragen werd het vrije hooge middelbare en lage regtsgebied in de heerlijkheden van Soest, Baarn en ter Eem; in welk voorstel de Geëligeerden, gelijk ook het Lid der Edelen, benevens den Pensionaris van Amersfoort, bewilligden, welke, tevens verklaarden, daarbij te willen voegen de heerlijkheden van Eemnes-Binnen- en Buitendijks, om het regtsgebied wat verder uit te breiden.
De Geëligeerden en de stad Utrecht, in dit nader voorstel bewilligd en de Vorst de aanbieding aangenomen hebbende, werd er, in de gemelde heerlijkheden, een Collegie van Jurisdictie, of hoog Geregt, met de bedienden daartoe behoorende, opgerigt. Doch na den dood van Willem III, Koning van Groot-Brittanje, die, zonder wettige nakomelingen, overleed, verklaarden de Staten van Utrecht, het gemelde regtsgebied en heerlijkheden wederom vervallen te zijn in den schoot der provincie en ter hunner vrije beschikking. Zij werden toen onder den Maarschalk van Eemland hersteld in dien staat, waarin zij, vóór de vergunning van het jaar 1674, geweest waren. De lustplaats Soestdijk kwam toen, bij uitersten wil van den, overledenen Koning aan Johan Willem Friso, Prins van Oranje en Stadhouder van Friesland, en na diens dood aan zijnen zoon Willem IV, wien, in het jaar 1749, door 's lands Staten insgelijks en om de zelfde redenen, als aan Willem III geschied was, het hooge, vrije, middelbare en lage regtsgebied, opgedragen werd over de heerlijkheden Soest, Baarn en Ter-Eem, die den Prins toebehoorden, met het erfgelijk regt, om op zijne wettige nakomelingen te kunnen vervallen; zoo als ook, na het overlijden van dien Vorst, geschied is op zijnen zoon Prins Willem V.
In 1795 werd het een domein van den Staat en korten tijd een logement, doch in 1816 door de Staten-Generaal als eene openbare hulde van het dankbare Vaderland aan den held van Quatrebras en Waterloo, thans onzen geëerbiedigden Koning, aangeboden.CIO
Het slot is een fraai nieuwerwetsch gebouw van drie verdiepingen, met uitspringende vleugels ter wederzijden, en heeft een prachtig voorkomen.
Van het ruime voorplein, welk door zware boomen aan de kanten beschaduwd wordt, klimt men, met een trotschen opgang van twaalf trappen, onder een balkon, naar het voorportaal; van waar men door eene groote dubbele deur in de voorzaal treedt en vervolgens in de andere vertrekken. Van achteren ligt het huis in vijvers en is van schoone tuinen en bekoorlijke wandeldreven omringd; aan de eene zijde ziet het uit op den Amersfoortschen straatweg en op eene pronknaald, welke ter vereeuwiging van den 18 Junij 1815 opgerigt is; aan de andere zijde op eenen vijver, waarin een eilandje ligt met populieren beplant en op de boschrijke hoogten van de Vuursche. Tot de bezienswaardigheden van dit koninklijk goed behooren nog de beide, geheel in den Chineschen smaak gebouwde huizen Peking en Canton, het groote en fraaije bosch en de onderscheidene kostbare schilderijen, waaronder dat van den slag bij Quatre-bras door den vermaarden Pieneman. Van de hoogte van het paleis of uit de Belvedère heeft men een verrukkend uitzigt op het schoone park en op de naburige bosschen van Pijnenburg, de Vuursche en Hilversum. Minder echter voldoet van daar het gezigt naar den kant van Baarn, als te veel beperkt door het hoog gewelfde bosch. Ter linkerhand is, tusschen groenend lover, bevallig eene kleine landhoeve gelegen, welke aan 's Konings dochter Prinses Sophia toebehoort; terwijl ter regterhand eene grootere landhoeve, genaamd Willemshoeve, wordt gezien.
Dit goed beslaat, met de daartoe behoorende gronden, eene oppervlakte van 683 bund. 62 v. r. 94 v. ell.

SOESTERBERG, R.K. stat. in het aartspr. van Utrecht. Men heeft er eene kerk in het geh. den Berg (zie dat woord), gesticht in 1839 en aan den H. Karel Bonnomeus toegewijd. Dit gebouw is in den Gothischen stijl met ijzeren ramen voorzien, heeft een zeer bevallig uiterlijk en maakt met de pastorie een geheel uit. De stat. wordt bediend door eenen Pastoor en telt ruim 400 zielen, onder welke ook eenige uit de burgel. gem. Zeyst mede gerekend worden. Het getal Communikanten, beloopt 230. De stat. van Soesterberg heeft ook eene afzonderlijke begraafplaats.

C1 In "Het boek voor Moeder en Dochter" - een uitgave uit 1906 worden als stoffen waaruit een "vrouwenbroek" kan worden gemaakt, genoemd: keper, Amersfoort, madepolam, en engelsche keper.
Zou dat Amersfoort een stof kunnen zijn, welke door de Soester vrouwen werd gesponnen en in het naburige Amersfoort ter markt werd gebracht? Wie kan de redactie vertellen wat "madepolam" is?
C2 In de glasblazerij werkten in 1803 behalve de meesterknecht zeker 18 arbeiders, w.o. 6 blazers, 5 halfblazers, 2 stokers en 5 stelders. (RAU gem. Soest nr. 277)
C3 Ds. Bos deelt deze mening niet. Zie "Uit de geschiedenis van Soest" deel I blz. 39 onder het hoofdstuk "Predikanten bij de Nederduitsch Hervormde Gemeente te Soest" (uitgave van onze Historische Vereniging Soest).
C4 De tweede vermelding van het aantal r.k. ingezetenen lijkt mij in tegenspraak met de eerste. In de eerste wordt Soesterberg uitdrukkelijk opgenomen; in de tweede is dit dubieus. Wanneer Van der Aa voor Soest 2 pastoors en 1 kapelaan vermeldt voor het jaar 1840, doelt hij op pastoor Martinus van Dijk die op 5 september 1826 naar Soest kwam en daar bleef tot zijn emeritaat op 7 oktober 1839 resp. diens opvolger Gerardus van Grieken die van 1839 tot 10 september 1851 zieleherder te Soest was. Er zijn nimmer 2 pastoors in Soest geweest. De eerste pastoor in Soesterberg was Ludovicus Rademaker, die op zijn verjaardag (7 augustus 1837) aldaar werd benoemd. Hij overleed te Soesterbeg op 18 december 1872. Naar hem is de Rademakerstraat genoemd.
C5 Bedoeld wordt Koningin Anna Paulowna, dochter van Tsaar Paul I van Rusland en gemalin van onze Koning Willem II (geb. 7.1.1795, overl. 1.3.1855). Zij stichtte ook de Naaldvakschool aan de huidige Burg. Grothestraat. In het "Anna Paulownahuis" stonden (of staan nog) in het grootste leslokaal de borstbeelden van Koning en Koningin.
C6 De fantasie van Van der Aa heeft onze gemeente wederrechtelijk teveel eer aangedaan. Aldegraaf werd geboren in Paderborn in 1502 en verhuisde al spoedig naar Soest in Westfalen. Vandaar ook de naam Albert van Westphalen.
C7 "Aan kolen gelegd" = gebrandschat.
C8 Dit is waarschijnlijk dezelfde brand als die welke werd genoemd in "Van Zoys tot Soest" - 4e jaargang nummer 3 blz. 11.
C9 Christoffel Pullman.
C10 Hoe lommerrijk lag het paleis in die jaren in een 683 hectare groot bezit, waartoe ook de huizen Peking en canton te Baarn behoorden