Historische Typografie van Soest en omgeving

P. Veen

Oude kaarten vormen het bronnenmateriaal voor het beschrijven van de historische topografie.
De meest uitgebreide en betrouwbare informatie levert ons de topografische kaarten van het vroeger zogenoemde Ministerie van Oorlog.
De eerste kaartserie verscheen in grijsdruk op een kaartschaal van 1:50.000. Kaartblad Amersfoort, waarop ook Soest gelegen is, werd verkend in 1847 en 1848 en uitgegeven in 1855. Een zogenaamde Facsimile-uitgave verscheen in de jaren 70 van deze eeuw.
Bij deze bijdrage is afgebeeld een uitsnede, door mij opnieuw getekend, van de eerste topografische kaart, schaal 1:25.000. Deze kaart werd verkend in 1885.

Bezien we beide kaarten wat nader dan vallen enkele zaken direct op. De Engeberg strekt zich uit van De Bund in het zuiden tot Nieuwerhoek in het noorden. De ontsluiting van de Engeberg is vooral noordzuid gericht - de Molenweg - terwijl de oostwest wegen nergens doorlopen. :
Holleweg, Turfweg, weg naar het R.K. Kerkhof, weg naar de korenmolen etc. lopen alle dood op de centrale Molenweg. Dit bewijst m.i. dat de relatie tussen de boerderijen aan de Brink en het land achter de Engeberg, dus het Veen, nooit zo groot geweest zal zijn. De Engeberg was kaal en onbebost. De boerderij strook lag ingeklemd tussen de Brinkwegen en het kerkpad.

Het gebied richting Eem vertoont een opmerkelijk strakke percelering, veelal bestaande uit noordoost-zuidwest lopende sloten. In dit strakke patroon komen echter enkele opvallende afwijkingen voor.
Het zijn de restanten van beken die drangwater uit de Utrechtse Heuvelrug afvoeren. Zeer gaaf is dit aanwezig in het verlengde van de haakse bocht in de Zwarteweg (= P.v.d. Breemerweg ) en plaatselijk nabij de Eem, onder meer in de Langeindse Maten. Volgens E. Heupers moeten deze beken ook tussen Korte Brinkweg en Achterweg (= Noorderweg) hebben voorgekomen (artikel toponijmen over Camerbeek).
Langs de sloten lagen houtsingels, ongeveer tot de grens waar de klei aan het oppervlak komt.
Aan de westelijke zijde van de Engeberg en Lazarusberg ligt het buurtschap Den Eng: zeer verspreide bebouwing op de grens van berg en lagere gronden.
Op de kaart van 1855 wordt het Soesterveen niet vermeld.
Opvallend is de zeer plotselinge overgang tussen lagere zandgronden tegen de Engeberg en de lage veengronden. De grens wordt precies gemarkeerd door de Veensloot, volgens Gottschalk gegraven rond 1398.
De hogere zandgronden vallen op door de forse houtwallen en bosjes met daartussen het akkerland; het Veen door lage heidegronden die toch reeds doorsneden worden met een stelsel van sloten. De kaart van 1885 geeft echter een geheel ander beeld aan. Het gebied is dan zeer sterk verveend, waardoor een stelsel van veenputten is ontstaan.

Wij nemen aan, dat de kaart van 1855 de situatie toch enigszins vertekent .Gezien de drassigheid van het gebied kan op dat moment nog moeilijk sprake zijn van een intensief slotenpatroon. Wij komen op de geschiedenis van dit gebied nog terug.

Westelijk van het Veen het gebied Hees, thans op die plaats beter bekend als Pijnenburg. Reeds in 1855 een uitgestrekt bosgebied met rondom forse lappen heidegrond. In het bos bebouwing met namen als Gasthuisveld, Het Hoogehuis, Het Schoonhek, Haagat, Het Binneveld, Koudhoorn, Andrieshoeve, Kleinhoeve, Lodewijkshoeve, de Kooi.
leen de laatste naam komt nog voor op de recente kaarten. Men kan dus constateren dat de bebouwing in Pijnenburg sterk is teruggelopen, is hiervoor een oorzaak aan te wijzen?

Ten zuiden van Engeberg ligt het uitgestrekte heidecomplex met De lange Duinen.
De pais (= Paltz) ligt geïsoleerd op de heide omgeven door een forse houtwal.
Ten noorden van De Pais boerderij Veldlust is een waterkolk. Het laatste is een teken van een hoge waterstand op die plek. Niet voor niets begon hier reeds in de vorige eeuw de drinkwaterwinning.
Nabij de waterkolk het Wittemansveen. Een integrerende naam: duidt de naam op alternatieve "witte wieven"?

Oostelijk van De Pals het Koebosch en Monnikenbosch. De naam Koebosch kan betrekking hebben op de begrazing van de heide door vee (schapen) of zelfs teruggaan op de gewoonte in de middeleeuwen om bossen te laten begrazen door vee met als gevolg de "afbraak" van bos en het ontstaan van heide.
Het Monnikenbosch is in 1855 een geïsoleerd bos op de heide. Waarschijnlijk te beschouwen als een stuk "oerbos", dat behouden werd door de afwijkende eigendomssituatie.
Tegen de Eempolders liggen de brede eikenwallen, die de akkers moeten beschermen tegen het stuivende zand.

Een volgende keer willen we nog terugkomen op enkele saillante details, zoals de gebeurtenissen met het Veen.