Vliegbasis Soesterberg 70 jaar

F.S.I. Knaapen

Wie had rond de eeuwwisseling wel eens gehoord van Soesterberg? Buiten de onmiddellijk aangrenzende gemeenten wel niemand. Soesterberg was een vrijwel onbekend kerkdorp, behorende tot de gemeente Soest en op een afstand van ongeveer 10 kilometer van het gemeentehuis gelegen. Bovendien was de buurtschap nog van het eigenlijke Soest gescheiden door een heuvel "De Stompert" en uitgestrekte bossen en heidevlakten.
In het "Geographisch Woordenboek der Geheele Aarde" van J. Kramers Jz. uitgegeven bij G.B. van Goor te Gouda in 1855 lezen wij:
"SOEST of ZOEST, ned(erlandsch) d(orp), prov.Utrecht,arr(ondissement), kant(on) en 1 u(ur) WMW Amersfoort, aan den straatweg op "Naarden, met een gerefor(meerde) en een r(oomsch)kath(olieke)kerk. Met eenige geh(uchten) (waaronder Soesterberg of den Berg, met een r.kath. kerk) vormt het de gemeente Soest, die 2.851 inw(oners) telt."

Soesterberg was een rustplaats voor de paarden, die toen de tractie vormden voor het verkeer tussen Utrecht-Amersfoort-Zeist enz^ Voor man en paard waren er diverse pleisterplaatsen zoals "Het Zwaantje" en "Huis ten Halve".
De heer J.C. Swager (geb. 25 oktober 1893), thans wonende te Amersfoort vertelde mij dezer dagen, dat reeds in 1910 Leen Europese Rondvlucht, werd gehouden, waaraan de Nederlanders Wijnhoven, Kuiler en Koolhoven deelnamen. Deze drie energieke zakenlieden, die zich tot dan toe bezig hielden met de import van - en handel in auto's, zagen wel wat in het vliegwezen. Bij deze rondvlucht werd ook de_heidejbij Soesterberg aangedaan. In hetzelfde jaar liet de firma Verwey &Lugard de grote heidevlakte inrichten als vliegheide en werden op die heide de gebouwen gesticht van de "Maatschappij voor Luchtvaart", bestaande uit enige plaatijzeren optrekken, die o.a. dienden als reparatiebedrijf voor vliegtuigen.
Frits Koolhoven bouwde er het eerste nederlandse vliegtuig "De Heidevogel", dat op tweede paasdag J.911. onder grote belangstelling een eerste^ proefvlucht maakte. U moet zich van dat begin niet te grote voorstellingen maken. Er lagen geen stenen of betonnen startbanen; neen, de heide was met schop en hark wat glad gemaakt. De ontwikkeling van de luchtvaart ging in letterlijke zin met vallen en weer opstijgen.

Van het begin af leverde de toekomstige vliegbasis werkgelegenheid aan de inwoners van Soest. Niet alleen dat toen de volgens onze huidige begrippen primitieve start- en landingsbanen moesten worden geëgaliseerd, maar ook de bouw van de eerste hangar, die door de Vader van genoemde heer Swager werd uitgevoerd, was een begin van een lange reeks van werkzaamheden. Toch zou het nog tot 1 Juli 1913 duren voordat de "Luchtvaart Afdeeling" L.V.A. van het toenmalige departement van oorlog zou worden opgericht.
Deze luchtvaartafdeling ressorteerde onder de landstrijdkracht en dat zou duren tot 1 november 1938, toen een herindeling haar beslag kreeg en de L.V.A. werd veranderd in een luchtvaartbridage, die op haar beurt weer onderverdeeld was in drie regimenten. 
Deze reorganisatie was al een hele verbetering, zij het, dat de luchtstrijdkrachten toch nog steeds een onderdeel van de Koninklijke Landmacht bleven.

De hele luchtvloot bestond aanvankelijk uit slechts één vliegtuig, dat met een gemoedelijk klinkende naam van "De Brik" werd aangeduid en in onderhoud werd toevertrouwd aan een commandant, drie vliegers en een gelijk aantal technici.
Nog in hetzelfde jaar konden er drie vliegtuigen van het type "Farman" aan de sterkte worden toegevoegd! Gedurende de mobilisatiejaren waren er materiaalmoeilijkheden, want het buitenland kon niet veel leveren. Een welkome aanvulling vormden echter de vliegtuigen van de oorlogsvoerenden die in neutraal Nederland landden en in beslag werden genomen.
In de jaren van de Eerste Wereldoorlog had de militaire luchtvaart geleidelijk een belangrijke plaats veroverd.
Toch beschouwde men in die dagen, die waaghalzen - zoals de "aviateurs" werden genoemd - maar als hoogwerkers uit een circus, die vanuit hun hoge positie maling hadden aan dat gewone publiek in steden en dorpen.
Men zag af en toe een wankele tweedekker laag over de eigen woonplaats scheren en zich in allerlei bochten wringen naar links en rechts. Men had er ook geen idee van, wat deze mensen daar hoog boven deden.
De fotografie had nauwelijks wortel geschoten in ons bestaan en van dit wonder der techniek hadden de meesten onder ons in het geheel geen kaas gegeten; en nu dan de vliegerij. Ja, sterker nog, die waaghalzen in het vliegmachien bleken foto's te maken van alle plaatsen in ons land.
Tegenwoordig gaat dat van grote hoogte met speciaal daarvoor gebouwde camera's; toen met een ouderwetse kiekkast, die met de hand werd vastgehouden en vanuit een open "bak" over de rand van het vliegtuig heen, plaatjes schoot, die op Soesterberg in een tot laboratorium omgebouwde pakkist werden ontwikkeld en afgedrukt.

In de eerste wereldoorlog leverde Duitsland ons ongewild een camera, die werd gesloopt uit een geïnterneerd Duits verkenningstoestel. Een optisch bedrijf in Amsterdam bouwde die camera na, waardoor Soesterberg in korte tijd de beschikking had over een aantal van deze voor die tijd moderne apparaten. Ook Franse en Engelse camera's kwamen in de jaren 1914/1918 letterlijk uit de lucht vallen, zodat de techniek op dit gebied goed kon worden vergeleken. De Duitse camera won het echter verre in gemak van bediening en in verkregen resultaten, zodat in 1918 uit oorlogsvoorraden door ons land nog een aantal van die apparaten werd aangeschaft, die tot vlak voor wereldoorlog II hebben dienstgedaan bij onze eigen luchtverkenning. In latere jaren werden niet alleen militaire verkenningen uitgevoerd met de camera, maar ook opdrachten voor andere diensten, zoals Rijkswaterstaat, provincies, Heidemaatschappij e.d. Ook voor de archeologie bleek luchtfotografie van groot belang. Resten van gebouwen e.d. uit het verre verleden, zijn dikwijls niet waarneembaar bij een wandeling over een terrein.
Bij luchtfotografie tekenen b.v. muurresten zich door de kleur van het gras in de begroeiing af, zodat met grote nauwkeurigheid kan worden bepaald hoe de bebouwing in vroeger eeuwen heeft gelopen. De eerste vliegtuigen bij de LVA waren uitsluitend in gebruik als verkenners. In die oorloog kwam tot uiting dat er ook een gevechtstaak voor het vliegtuig weggelegd was, toen men ging proberen de verkenners neer te schieten. Daarmede deed de bewapening zijn intrede, eerst revolvers en karabijnen, later mitrailleurs. Deze bewapening werd vervolmaakt toen men ook stalen pennen ging meevoeren om deze met kwistige hand uit te strooien boven de vijandelijke linies.

Uit de behoefte de verkenners te beschermen ontstond het jachtvliegtuig, en toen de jagers elkaar onderling gingen bestrijden.
was de grootste omwenteling op het gebied van oorlogsvoering gerealiseerd, na de uitvinding van het buskruit.
Gelukkig, dat de mensen van toen niet wisten, wat heden ten dage als "moderne oorlogvoering" geldt.
Intussen was de LVA op het vliegkamp Soesterberg ook organisatorisch verder ontwikkeld. Zo ontstonden er naast de al bestaande strategische (tactische) en artilleriewaarnemingsafdelingen, een afdeling opleiding, een radio- en fotodienst, een bewapeningsafdeling, een vliegmedische dienst een meteorologische dienst. Na de wapenstilstand van 1918 werd er echter sterk bezuinigd, waardoor deze opbouw weer werd afgeremd.
Tussen 1918 en 1935 werd er nagenoeg geen geld voor uitbreiding of vernieuwing beschikbaar gesteld. Wij waren buiten de eerste wereldoorlog gebleven en droomden ervan, dat ook een volgende oorlog - die al direct bij de Vrede van Versailles werd geboren - aan onze deur voorbij zou gaan.
De opkomst van Hitier-Duitsland in 1933 en volgende jaren deed - zij het te laat - de ogen van de verantwoordelijke Nederlanders af en toe open gaan, zodat er iets meer geld ter beschikking kwam.

Maar och, waar maken wij ons druk over, Nederland is altijd neutraal geweest en van een goede buur heb je toch geen onheil te verwachten!
Totdat de donkere oorlogswolken zich boven Europa samenpakten en ons land ongewild werd meegesleurd in de Tweede Wereldoorlog.
Bij de verdediging van ons land in de Meidagen van 1940 heeft het centraal gelegen Soesterberg een grote naam opgebouwd en alleen al daarom zou het goed zijn, wanneer een van onze leden die het vliegbedrijf van voor- en na de oorlog van nabij heeft medegemaakt, zijn gegevens zou vastleggen door een artikel te schrijven voor ons blad. Soesterberg is zeker niet het minst bekende deel van ons Soest.