Uit het Museum "Religie als heilig spel"

Wim de Kam

Onlangs is een interessant boek verschenen met als titel "God verborgen en nabij" van de hand van Jan Bluijssen, oud-bisschop van Den Bosch en zijn buurman Gerard Rooijakkers, hoogleraar etnologie. Laatstgenoemde heeft dit jaar de Prins Bernhard Cultuurfondsprijs gekregen wegens zijn bijzondere verdienste voor de volkscultuur.
De ondertitel van het boek is : Religie als heilig spel.
Aan die ondertitel moest ik denken toen ik in het museum op de afdeling religie bezig was met het inventariseren en registreren van de daar aanwezige voorwerpen. In mijn herinnering kwam boven drijven, dat ik als klein jongetje in mijn geboorteplaats Kamperland al op jonge leeftijd mee moest naar de protestantse kerkdienst. Als de predikant een beetje heftig preekte was ik daarvan diep onder de indruk en liet dat tot ontsteltenis van mijn moeder soms al tijdens de kerkdienst met gebaren merken. Thuisgekomen trok ik een oude jurk van mijn moeder aan die als toga moest dienen, pakte de dikke Statenbijbel en begon boven op zolder de sterren van de hemel te preken. Het dakraam zette ik open want de voorbijgangers moesten het woord kunnen horen. Nou dat deden ze, want ze bleven soms op straat voor het ouderlijk huis staan om te luisteren, waarna ik gemaand werd door m'n moeder om iets stiller te zijn. In een opstel dat ik maakte in de derde klas van de lagere school en dat nog in mijn bezit is, staat: "Als ik groot ben wil ik dominee worden in Amerika. En ik zal goed lezen uit de dikke bijbels. En ik moet niet alleen preken maar bij de zieke mensen op bezoek gaan, dat moet je ook doen en..."
Ja, het was een serieus kinderspel. Bij de werkzaamheden in het museum ontdekte ik dat de beheerder van het museum Anton v.d. Dijssel, in zijn kinderjaren het heilige spel van de religie ook met volle overtuiging heeft gespeeld en daarbij kon putten uit het ruime arsenaal van het rijke roomse leven om zijn fantasie gestalte te geven. Er staat op de afdeling religie een prachtig als pastoor aangeklede jongen (zie afbeelding). Het is de priesterkleding die de moeder van Anton v.d. Dijssel voor hem heeft gemaakt en die Anton droeg als hij samen met zijn broer en vriendjes uit de buurt (Lange Brinkweg) de misviering naspeelde.

Het wierookvat dat de jongen in zijn hand heeft is door Anton eigenhandig gemaakt. Bij het maken van de priesterkleding heeft mogelijk als uitgangspunt en voorbeeld gediend Het prentenboek voor de Katholieke Jeugd dat in de eerste kwart van de vorige eeuw is verschenen. In deze tijd zal niet iedereen nog precies de namen en betekenis van de priesterlijke kleding weten. Daarom met behulp van genoemd prentenboek en met dank voor de toelichting door pastoor Goddijn toch een kleine uitleg.

De verschillende delen van het misgewaad zijn:
Schouderdoek of amict. Dit is een binnendoek waarmee de priester hals en schouders bedekt als teken van reinheid. Daarna trekt de priester de Albe aan. Dat is een lang wit onderkleed van linnen. Aan de onderzijde van de albe die is afgebeeld, zijn door de moeder van Anton de volgende woorden geborduurd: "Desiderat animamea ad te Deus" (Mijn ziel verlangt naar u mijn God).
Niet zichtbaar op de foto, maar wel gedragen werd de Cingel. Dat is een koord waarmee de preister de albe om de lendenen opneemt en samen bindt.
Vroeger werd bij elk kledingstuk dat de priester aantrok een gebed uitgesproken. De tekst daarvan was in het Latijn op een tekstbord in de sacristie aangegeven. Zo moest b.v. bij het aantrekken van de cingel de priester er via het gebed aan worden herinnerd dat hij zijn driften moest beteugelen en dat hij een verstorven en kuis hart moest hebben. Tegenwoordig worden die gebeden niet meer uitgesproken.
Op de linker benedenarm hangt de Manipel. Het schijnt in het begin een soort linnen zweetdoek te zijn geweest maar is allengs vervaardigd van dezelfde stof als de lange Stool (Stola) die over hals en schouwer werd gehangen en waarvan de beide einden op de borst gekruist en door de cingel vastgehouden over de albe afhangen. Over de albe werd het Kasuifel gedragen. Dat opperkleed is het zinnebeeld van het zoete juk des Heeren. De kleur was afhankelijk van de bij de kerkelijke tijd passende liturgische kleur. De kasuifel op de afbeelding heeft een groene kleur, zijnde de kleur van de hoop, die wordt gebruikt op de dagen welke noch feest- en bededagen zijn.Op het hoofd werd gedragen de zwarte Bonnet of baret.
In sommige kerkboeken wordt aan de liturgische kleding van de priester een geheel andere betekenis verbonden dan hiervoor is aangegeven: de priester wordt dan voorgesteld als een afbeeldsel van de lijdende Christus, de amict wordt dan de zweetdoek van Veronica,de albe, het spotkleed dat de Heiland door Herodus werd aangetrokken, de cingels zijn dan de koorden waarmee hij werd geboeid en het kasuifel het kruis waarmee hij werd beladen. De historische oorsprong en de zin die de r.k. kerk eraan hecht is echter zoals hiervoor is weergegeven.
Wie meer oude liturgisch ceremoniële objecten of devotionalia wil zien kan zijn hart ophalen op de afdeling religie van het museum Oud Soest. Aanwezig is o.a. een mooie missiealtaarkoffer uit de 19e eeuw met inhoud .
Het boek van Bluijssen en Rooijakkers maakt duidelijk dat het spel van de religie niet alleen voor kinderen van belang is maar ook voor volwassenen.