Zusters Augustinessen van Heemstede

Rene van Hal

Met de verhuizing van de zusters Fortunata Wubben, Josephita Bleeker en Marie-Bernard Zuiker op I maart jl. naar het Moederhuis van de congregatie in Heemstede is na ruim 110 jaar een eind gekomen aan de aanwezigheid van de zusters van de congregatie Zusters Augustinessen van Heemstede in Soestdijk. In 1905 zijn de eerste zusters naar Soestdijk gekomen om zich in te zetten in de Wijkverpleging, maar het meest bekend zijn de zusters natuurlijk van hun werk in Zorgcentrum (Nieuw-) Mariënburg in Soest. In die 110 jaar is er veel gebeurd. Waren de zusters eerst herkenbaar aan hun habijt, yangf de jaren '60 zijn zij met hun kleding niet meer onderscheidend. In die 110 jaar is hun rol en functie in Soest ook vele malen aangepast aan de maatschappelijke ontwikkelingen. Een mooie aanleiding voor een kort historisch overzicht.

De komst in 1905 naar Soest
Op initiatief van de heer en mevrouw Ordeman, die een villa bewoonden aan de Van Weedestraat op de plek waar nu het Nassauplantsoen begint, kwamen in december 1905 de eerste drie zusters naar Soest. Zij trokken bij de familie Ordeman in. Zij behoorden tot de congregatie van de Zusters Augustinessen van Barmhartigheid uit Delft, meer bekend onder de naam Zusters Augustinessen van Delft.
Deze congregatie bestaat sinds 1888 en is oorspronkelijk afkomstig uit het Belgische Dendermonde, alwaar ze bekend stonden als de Zwartzusters. Dit zal ongetwijfeld te maken hebben met het habijt dat gedragen werd. De congregatie had als doelstelling de zorg voor zieken en bejaarden. Zij waren naar Delft gekomen om zich aldaar in te zetten voor deHippolytusStichting, die onder meer het Hippolytus Gesticht exploiteerde, het huidige algemeen ziekenhuis Reinier de Graaf Gasthuis. De zusters werden in Soest ingezet in de wijkverpleging, als ondersteuning van de werkzaamheden die mevrouw Ordeman tezamen met haar dienstbode al vele jaren verzorgde. In december 1904 was hiervoor een aparte organisatie in het leven geroepen, genaamd R.K. Wijkverpleging, die in januari 1931 overging naar het Wit-Gele Kruis.

De congregatie kende in die tijd een grote bloei, waardoor er een grote instroom van novicen (een novice is iemand die voor de intrede in het klooster een proeftijd doormaakt om uiteindelijk het besluit te nemen om zich bij een congregatie aan te sluiten en daarvoor de zogenaamde "eeuwige geloften" af te leggen) was. Al vanaf 1892 is er bij deze congregatie sprake dat er zusters buiten Delft worden ingezet in de zorg. Als eerste voor het Sint Franciscus Gasthuis in Rotterdam, maar later ook in Voorburg, Alkmaar en vele andere plaatsen. Soest was overigens de eerste vestiging buiten het Bisdom Haarlem, waartoe in die tijd ook de stad Delft behoorde.

---

De heer Bernardus Ordeman, geboren in Amsterdam, was in zijn werkzame leven Kapitein bij de Stoomvaartmaatschappij "Nederland". Hij was getrouwd met Antonia MlIer. De heer Ordeman is op 26 juli 1907 overleden, zijn vrouw 10 jaar later op 5 juli 1917. Ze waren toen resp. 78 en 76 jaar oud.

Het echtpaar is kinderloos gebleven, hetgeen zij compenseerden met de zorg voor zieken en ouderen. Ze waren niet onbemiddeld en waren oprecht gelovig en ondersteunden een RK parochie en vele liefdadigheidsprojecten, niet alleen in Soest. Ook oude zeelieden voorzagen zij van tabak.

Op 7 april 1905 richtten de heer en mevrouw Ordeman de "Stichting Mariënburgh" op. De Stichting had een tweeledig doel en wel het financieren van zorg in de vorm van wijkverpleging aan geloofsgenoten, maar ook personen van andere gezindte, als ook het financieel ondersteunen van personen die verbonden zijn aan de RK-parochie(s) in Soest. De heer en mevrouw Ordeman zorgden voor de nodige financiële middelen voor deze stichting, o.a. ook door de nalatenschap volledig ten goede te laten komen aan deze stichting.

De heer en mevrouw Ordeman woonden in een villa aan de Van Weedestraat (nummer 19/21), die in 1979 is afgebroken om het Nassauplantsoen te kunnen aanleggen en een nieuw kantoor voor de ABN-AMRO te kunnen bouwen. De villa kreeg ten tijde van de bewoning door de familie Ordeman de naam "Klein-Mariënburg". Zij moeten geïnspireerd zijn door het in den 14e eeuw gestichte Birgittinessenklooster Mariënburg dat achter de Oude Kerk heeft Klein-Mariënburg gelegen.

De naam van de familie Ordeman — Müller leeft nog voort in de naam van een Stichting, als rechtsopvolger van de eerder genoemde Stichting Mariënburg, die tot doe( heeft de RK gemeenschap in Soest financieel te ondersteunen.

----

De realisatie van Huize Nieuw-Mariënburg
In het begin van de 20ste eeuw ontstond ook in Soest de behoefte aan een tehuis voor ouderen die een 24-uurs verblijf wensten c.q. nodig hadden. Eerst werden deze "opgevangen" in Klein-Mariënburg (Van Weedestraat 19/21), maar gezien de groeiende behoefte werd villa Nieuwerhoek aangeschaft en begin 1920 in gebruik genomen. Deze locatie werd omgedoopt tot Mariënburg. De bewoners en zusters verlieten vanaf dat moment het pand aan de Van Weedestraat, de vroegere woning van de familie Ordeman. In beide villa's werden kamers verhuurd en de zusters boden de gewenste zorg. Voor het huren van een kamer konden belangstellenden zich wenden tot de plaatselijke pastoor, in die periode pastoor Reijmer, gevolgd De realisatie van Huize Nieuw-Mariënburg In het begin van de 20ste eeuw ontstond ook in Soest de behoefte aan een tehuis voor ouderen die een 24-uurs verblijf wensten c.q. nodig hadden. Eerst werden deze "opgevangen" in Klein-Mariënburg (Van Weedestraat 19/21), maar gezien de groeiende behoefte werd villa Nieuwerhoek aangeschaft en begin 1920 in gebruik genomen. Deze locatie werd omgedoopt tot Mariënburg. De bewoners en zusters verlieten vanaf dat moment het pand aan de Van Weedestraat, de vroegere woning van de familie Ordeman. In beide villa's werden kamers verhuurd en de zusters boden de gewenste zorg. Voor het huren van een kamer konden belangstellenden zich wenden tot de plaatselijke pastoor, in die periode pastoor Reijmer, gevolgd door pastoor Vossenaar van de HH Petrus en Paulusparochie. Rond 1920 begon de planuitwerking om Huize Nieuwerhoek/ Mariënburg, uit te breiden. In 1921 presenteerde de Soester architect Arnold Brouwer de eerste ontwerptekeningen. De uitbreiding met nieuwbouw zou op 31 januari 1929 daadwerkelijk geopend worden, nadat in 1926 het eigendom van villa en landgoed was overgegaan naar de Zusters Augustinessen en in 1927 de aanbesteding van de nieuwbouw had plaats gevonden. Voor de financiering werd met toestemming van de bisschop van Haarlem een obligatielening aangegaan ter grootte van fl. 300.000. Met de ingebruikname van de nieuwbouw wordt het complex rustoord "Nieuw-Mariënburg" genoemd.
Doordat de zusters die naar Soest kwamen om zich in te zetten voor zieken en ouderen ook vaak een verpleegkundige achtergrond hadden, werd de functie die vanuit de zusters werd ingevuld gaandeweg verbreed naar verzorging van patiënten met besmettelijke ziekten als dyphteritis, tuberculose, roodvonk en pokken. In 1931 kregen de zusters toestemming tot algehele verzorging van "moeders bij bevallingen", een kraamkliniek, een functie die tot in de jaren '60 is uitgeoefend. Vele Soesters hebben hier het eerste levenslicht gezien door ook de inzet van de Soester huisartsen.
In dezelfde tijd ontwikkelt "Nieuw-Mariënburg" zich tot een Eerste Hulppost. Bij ongelukken werden slachtoffers eerst naar hier gebracht alvorens een patiënt werd overgebracht naar een ziekenhuis. Naast hun functie in Mariënburg en Nieuw-Mariënburg bleven de zusters jarenlang verantwoordelijk voor de wijkverpleging in Soest onder de naam Wit-Gele Kruis, totdat de eerste leken deze taak gingen overnemen. De rondjes door Soest werden veelal op de fiets gemaakt, later op de bromfiets (Solex).

Religieuzen
De Zusters Augustinessen waren religieuzen die met elkaar leefden in een kloostergemeenschap. Zowel in Klein-Mariënburg als NieuwMariënburg beschikten de zusters over een eigen kapel. In NieuwMariënburg werden door de jaren heen ook altijd kamers verhuurd aan gepensioneerde priesters (emeriti), die ook een pastorale rol vervulden in het huis zelf en voor de zusters. De pastorale verantwoordelijkheid lag echter altijd wel bij de parochie, eerst de HH Petrus en Paulusparochie, later de Parochie H. Maria Onbevlekt Ontvangen, die direct naast Nieuw-Mariënburg in 1925 een eigen nieuwgebouwde kerk in gebruik mocht nemen.

Tegelijkertijd met de realisatie van deze kerk gewijd aan Maria, werd ook een Lourdesgrot gebouwd op het landgoed, als een soort van rust en meditatiepunt. Vanaf 1930 wordt er jaarlijks op Sacramentsdag een processie door de tuin van Mariënburg gehouden. In deze processie, die vanuit geheel katholiek Soest werd georganiseerd en een regionale functie vervulde, liepen veel leden van de katholieke verenigingen mee met hun vaandels (enkele van die vaandels hebben een plaats gekregen in het Museum Soest). Zoals gebruik bij processies maakten priesters, misdienaars, bruidjes, koren en muziekgezelschappen hiervan ook onderdeel uit. Ook de Zusters Augustinessen sloten zich hierbij aan. Halverwege de route werd een rustaltaar gebouwd, waar samen gebeden en gezongen werd en een van de priester een preek hield. De laatste processie werd in 1962 gehouden. De belangstelling was dusdanig terug gelopen dat besloten is hiermee te stoppen.

De zusters zijn natuurlijk alle jaren intensief betrokken geweest bij het RK-leven in onze Soester gemeenschap, als koster in de kerk, als lid van het zangkoor, maar ook als medeoprichter van een eigen afdeling van "De Zonnebloem" in Soest (zuster Fortunata Wubben). Als gevolg van de discussie tijdens het Tweede Vaticaans Concilie in de jaren '60 zien we veel veranderingen optreden in de RK-kerk. Een ervan was ook dat de zusters hun habijt aan de kapstok hebben gehangen en daardoor minder als religieus herkenbaar waren. Hun instelling was zeker niet veranderd. Ze bleven zich met volle energie inzetten voor zieken en ouderen. In de kloostergemeenschap in Soest, waarvan de directrice van Mariënburg veelal ook de moeder-overste was, hebben vele tientallen zusters hun plek gevonden. Zij kwamen van elders, maar ook vanuit Soest was er een eigen instroom. Ze woonden in het rustoord/rusthuis en hadden een klein kamertje voor zich op de zolder van het gebouw. Pas vanaf 1975/1976 kregen de zusters een eigen klooster gelegen op de hoek Noorderweg / Dr. De Voslaan. Dit klooster heeft inmiddels plaats gemaakt voor een appartementencomplex. Al enkele jaren ervoor is besloten de kloostergemeenschap in Soest op te heffen. Vele zusters vertrokken naar andere vestigingen van de congregatie in de provincie Noord-Holland. Drie zusters hadden aangegeven zich dusdanig met Soest verbonden te weten, dat ze hier graag wilden blijven. In overleg met de congregatie en de beheerder van het complex Mariënburg/ Mariënheuvel/Mariënhorst kregen ze ieder een appartement in Mariënheuvel toegewezen, waar ze tot 1 maart 2017 hebben gewoond.

Als kloostergemeenschap waren de zusters nauw verbonden met hun congregatie. Daar werd uiteindelijk het "personeelsbeleid" gevoerd. Bovendien waren er verschillende momenten dat de zusters naar hun moederhuis gingen voor gesprekken, retraites, feesten. In 1948 werd de vestiging van de congregatie verplaatst naar Heemstede, waar de buitenplaats Mariënheuvel werd betrokken. Vanaf dat moment wordt ook gesproken van de Zusters Augustinessen van Heemstede. De drie tot 1 maart nog in Soest wonende zusters hebben een appartement in dit verzorgingshuis in Heemstede betrokken.

Mariënburg door de jaren heen
Zoals al eerder aangegeven vervulde Mariënburg en de zusters een belangrijke rol in de katholieke gemeenschap als ook in de gemeente Soest. Sinds de jaren '30 zijn er natuurlijk ook sombere momenten geweest. In de meidagen van 1940 werd een groot gedeelte van Soest geëvacueerd in verband met de ligging aan de Grebbelinie. Een snelle en kortdurende evacuatie naar Alkmaar met de zusters en de bewoners was het gevolg. In november 1944 vond wederom een verhuizing plaats omdat de Duitsers het huis vorderden. Toen konden de zusters en de bewoners worden opgevangen in een paar woonhuizen in de omgeving. 

Na een maand konden ze weer terugkeren, maar het gebouw moest fors worden schoongemaakt en hersteld, want er was veel vuil gemaakt en vernield.
Bij het 50-jarig jubileum in 1955 kregen de zusters uit dankbaarheid voor al hun werk door het gemeentebestuur een Angelusklok voor de kapel aangeboden. In die jaren was er een relatief grote toename van het aantal zusters dat in Mariënburg en Soest werd ingezet, met als top 36 in het jaar 1964.
Vanaf dat moment treedt er een daling op en worden steeds meer leken ingezet, zowel in de wijkverpleging (waar de leken de functie rond 1970 volledig overnamen) als in Mariënburg. Begin jaren '70 nam de onrust binnen Mariënburg toe. De provincie was van plan het huis te sluiten, zeker nadat met de realisatie van Molenschot Soest een modern bejaardentehuis rijker was geworden. Het is aan de inzet van zuster Fortunata Wubben te danken, dat er in 1974 duidelijkheid kwam dat Mariënburg kon blijven bestaan. Zij wist daarover met het ziekenfonds afspraken te maken. Gevolg was wel dat er nieuwe huisvesting moest komen. In een samenwerkingsverband bestaande uit de parochies in Soest, de zusters Augustinessen als exploitant van Mariënburg als ook de Stichting Franciscaner Bejaardenzorg uit Amerzoden (betrokken bij de opleiding van de verzorgenden en verpleegkundigen) werden plannen gemaakt voor een nieuw complex, waarbij ook de naast gelegen kerk betrokken werd. In 1980 werden naast een nieuwbouw verzorgingshuis, twee complexen met zgn. aanleunwoningen gerealiseerd en kwam er ook een nieuw kerkgebouw op het terrein. De naastgelegen pastorie werd verkocht en daarmee afgestoten. Tot 1983 hebben de zusters met als directrice zuster Fortunata Wubben het verzorgingshuis geëxploiteerd.
Met de aanstelling van mevrouw Binnendijk als directrice en opvolgster van zuster Fortunata kwam Mariënburg in particuliere handen en was het geen verantwoordelijkheid meer van de Zusters Augustinessen, die vanaf 1920 Mariënburg exploiteerden. De zusters bleven tot dit jaar als vrijwilliger betrokken bij de zorg aan de bewoners van het complex Mariënburg met name verbonden aan de RK parochie. Een van hun laatste taken was de verzorging van de wekelijkse kerkdienst op zaterdagmiddag in de eetzaal van Zorgcentrum Mariënburg.

Literatuur:
- Met hart en ziel; verleden, heden en toekomst van de Augustinessen van Heemstede; uitgegeven bij gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de congregatie 27 juni 1963; Herman Divendal.
- 60 jaar samen op weg, een stukje geschiedenis van de Mariaparochie te Soestdijk, F.S.I. Knaapen; 1984
- Omzien naar een tijdelijk huis, Honderd jaar Zusters Augustinessen van Heemstede, een geschiedenis; Peter Sierksma, 1988
- De Congregatie van de Zusters Augustinessen van Barmhartigheid in Delft.Fen eeuw lang zorg voor zieken en bejaarden; artikel in Jaarboek 2008 van Dellla Batavorum;
- Onbekend Mariënheuvel, maar de wereld daar achter ..., Cees Peper, artikel in Heerlijkheden Najaar 2011 (Heemstede/Bennebroek).
- Diverse krantenberichten uit Soester Courant, De Eembode, Amersfoortse Courant - http://www.augustijnen.nl/C10-Nederland.html