De historische basis van een Landjuweel

Rene van Hal

In de periode zaterdag 19 augustus tot en met zondag 3 september 2017 wordt in Soest voor de tweede maal een Landjuweel georganiseerd, en wel een Brabants Landjuweel. De organisatie van Landjuwelen gaat terug tot de 14e eeuw. Wat betekenden ze toen en wat zijn de hedendaagse doelstellingen om zo'n evenement te organiseren?

14e eeuw, ontstaan van Landjuwelen
Tegen het einde van de Middeleeuwen nam de macht van de jonge steden en die van de burgerij toe ten koste van de vorsten en bisschoppen. Deze machtstrijd was later ook aanleiding voor de Hoekse en Kabeljauwse Twisten, waarin de strijd in alle hevigheid met het nodige geweld los barstte.

Door deze ontwikkeling nam ook het aanzien van steden en burgerij toe door rechten en bezittingen die zij verwierven. Ging de strijd eerder tussen vorsten, edelen en kerk, de burgerij raakte er dus steeds meer bij betrokken. Dat is ook een van de aanleidingen van het ontstaan van de gilden en schutterij en, die opkwamen voor de plaatselijke gemeenschap. Kernbegrip is daarbij wel het woord "beschutten" of "beschermen" en dan niet alleen fysiek door het inzetten van bogen en buksen, maar ook door het streven naar solidariteit en versterken van de onderlinge band tussen de burgers. Die voorrechten en het ontstaan van schutterijen waren niet voorbehouden aan de steden, ook op het platteland verwierven de gilden een bijzonder belangrijke plaats.

Zeker in Brabant (zowel in het huidige Nederland als België) waar de hertogen de macht voerden over gebieden, zie je de macht van de steden toenemen. En de daar aanwezige schutterijen speelden daarbij zeker een belangrijke rol, die de hertogen niet waardeerden. Zij gingen dan ook de strijd aan met deze schutterijen door hun getalsterkte en hun macht te beperken. Als een soort van compensatie werd het de gilden toegestaan "spelen" te organiseren. Ze mochten wedstrijden en later ook landjuwelen organiseren. De typering van Landjuweel vinden we in die tijd alleen in Brabant terug, waarbij moet worden opgemerkt dat de nadruk veel meer lag op "feesten" dan op wedstrijden.

Een Landjuweel is in die tijd een cyclus van wedstrijden tussen belangrijke steden, waarbij vaak rederijkers gezamenlijk optrokken met de gilden en schutterijen. Rederijkers waren daarbij verantwoordelijk voor de haagspelen (voorstellingen). Een cyclus bestond uit zeven wedstrijden, waarbij de winnaar van een wedstrijd de volgende wedstrijd moest organiseren. Na zeven wedstrijden werd duidelijk wie het Landjuweel had gewonnen. Deze winnaar ontving het "juweel", een kostbare zilverprijs. De stad waar de wedstrijden van het landjuweel georganiseerd werden moest flink uitpakken, vaak ook zorgen voor onderdak voor de deelnemers met kost en inwoning. Pas later zien we dat ook de dorpen landjuwelen gingen organiseren. Daarbij was geen sprake van enige vorm van een cyclus, maar lag het aan het initiatief van een gemeenschap. Aan deze landjuwelen mochten ook niet-Brabantse gilden deelnemen.

Het eerste Landjuweel werd in 1411 gehouden in Leuven en werd georganiseerd door een handbooggilde. Het grootste Landjuweel ooit georganiseerd was in 1561 in Leuven, waar alle omliggende plaatsen met hun gilden spelen mochten houden. Daarna zien we dat er vanwege de Reformatie geen Landjuwelen meer georganiseerd werden.

De Landjuwelen in de 14e tot en met de 16e eeuw waren dus vooral feesten, waarbij naast de spelen van de rederijkers, de gilden wedstrijden hielden en het een eer was om het Landjuweel te winnen. Een Landjuweel leverde daarnaast een zilverschat op.

Alhoewel het Groot Gaesbeeker Gilde in het midden van de 14e eeuw is opgericht, heeft zij zeker niet deelgenomen aan een van deze landjuwelen. Mogelijk dat Jacob van Gaesbeek wel een van die landjuwelen heeft bijgewoond. Bekend is dat hij in september 1441 een groot en luisterrijk steekspel in Bourgondische stijl heeft georganiseerd in de stad Utrecht. Daarbij zal een landjuweel zeker een van de voorbeelden zijn geweest al was het maar dat de stad Utrecht de ridders ontving met een Erewijn en een feestelijke maaltijd.

In de 20ste eeuw komen de Brabantse Landjuwelen terug op de kalender
Nadat in 1935 de Noord-Brabantse Federatie van Schuttersgilden (NBFS) is opgericht, waarbij alle Brabantse gilden waren aangesloten, werd in 1949 met de organisatie van een Landjuweel op kasteel Maurick (gemeente Vught) een traditie in ere hersteld. Een Landjuweel was daarbij opgebouwd rondom een Gildedag waaraan alle gilden van de Federatie zoveel mogelijk deelnamen. Daarnaast kreeg een organiserend gilde de opdracht mee om er, naast een gildeontmoeting, ook een cultureel feest van te maken voor de plaatselijke gemeenschap. Sinds 1949 zijn inmiddels 17 Landjuwelen georganiseerd, zoveel mogelijk gespreid over heel Brabant. Het culturele onderdeel was bij elk landjuweel wisselend uitgewerkt. Tussen elk Landjuweel zit een periode van ongeveer 7 jaar met een knipoog naar de historie.

Nadat in 1958 door Wim Schimmel e.a. het Soester gilde weer nieuw leven heeft ingeblazen werd in 1960 een Gildedag gehouden in Soest waarvoor een tamboer- en vendelkorps werd geformeerd. Dit werd een groot succes, dat dit gildekorps een vast onderdeel is geworden van het gilde. Nadat er voldoende financiële middelen waren vergaard door een veelheid aan acties werd in 1967 het gildekorps in gildekledij gestoken die ook thans nog de basis is voor de kleding die de korpsleden dragen. Na vele contacten met Brabant en een proefperiode in Kring Maasland is het gilde in 1972 lid geworden van de Kring van Schuttersgilden Land van Cuijk. En als onderdeel van de "Brabantse" gilden is in 1975 voor de eerste maal deelgenomen aan een Landjuweel, dat in dat jaar in Boxmeer werd georganiseerd.

Bijzonder was het feit dat in 1987 een Landjuweel in Soest georganiseerd mocht worden. Het Soester Groot Gaesbeeker Gilde is aangesloten bij de Kring van Schuttersgilden Land van Cuijk en daarmee onderdeel van de NBFS. Het is aan het initiatief en het doorzettingsvermogen van Wim Schimmel (de toenmalige ouderman) te danken dat Soest de organisatie kreeg toegewezen. En het werd een succes. Gedurende 17 dagen werd er een veelheid aan activiteiten georganiseerd waarbij een aanzienlijk aantal plaatselijke verenigingen in de organisatie participeerden. Zo ook de Historische Vereniging Soest/ Soesterberg die een indrukwekkende Historische Optocht organiseerde. Wanneer we terugkijken naar dit Landjuweel in 1987 mogen we vaststellen dat dit ook een moment is geworden dat het Soester gilde haar plaats in de gehele Soester gemeenschap heeft verworven. Tot dat moment waren het gilde en haar activiteiten gericht geweest op een beperkt gedeelte van deze gemeenschap. Het heeft daarmee nog meer impuls gegeven aan een gezonde vereniging, die niet meer weg te denken is uit onze gemeenschap.

Ook Gelderland kent zijn landjuwelen
Alhoewel Landjuwelen vanuit de historie toebehoren aan Brabant, zien we dat op 4 september 1919 in Arnhem bij de opening van het Openlucht Museum een groots Landjuweel wordt georganiseerd, waarbij de volkscultuur in haar volle breedte werd gepresenteerd in een Optocht door de stad. Gilden en schutterijen uit alle delen van Nederland deden aan dit Landjuweel mee, maar ook tal van andere verenigingen als folkloristische dansgroepen, muziekgroepenetc. "Het was een prachtige dag in ons nationaal leven", zo is de kop van een uitgebreid artikel met een verslag van die dag in dagblad "De Telegraaf

De schuttersgilden in Gelderland, verenigd in de Gelderse Federatie "Sint Hubertus", organiseren eens in de vijf jaar een Landjuweel waaraan alle Gelderse schutterijen deelnemen en ook vele gilden en schutterijen uit Brabant en Limburg.

In 2017 wordt op 24 en 25 juni in Oud-Dijk (gemeente Didam) een Landjuweel georganiseerd door het plaatselijke Isidorusgilde. Thema voor dit jaar is "Nabuurschap" inspelend op de voornaamste rol van de schuttersgilden.

Het tweede Soester Landjuweel in 2017
Na 30 jaar wordt er in Soest voor de tweede maal een Landjuweel georganiseerd. Op zich natuurlijk heel bijzonder, omdat men niet zou verwachten dat al zo snel Soest weer de mogelijkheid zou krijgen. De laatste jaren vindt er in Nederland een uitgebreide discussie plaats over de toekomst van het gildewezen. Het lijkt steeds moeilijker om Gildedagen te organiseren, maar wat veel belangrijker is, is de vraag hoe de jeugd voor het gildewezen te interesseren.

Het Soester gilde heeft de uitdaging opgepakt om met de deelnemende gilden en schutterijen te zoeken naar een nieuwe opzet van de Brabantse Gildedag en ook meer nadruk te leggen op het "ontmoeten" van de gildebroeders en gildezusters en het gezamenlijke feest op enigerlei wijze terug te brengen tot de kern waarom het vroeger was ontstaan: ontspanning.

Naast de Gildedag worden veel activiteiten georganiseerd waarbij tientallen verenigingen en organisaties zich bereid hebben verklaard een bijdrage te leveren. De gilden en schutterijen zijn door hun eeuwenlange geschiedenis natuurlijke dragers van tradities en symboliek. Maar daarbij moet de volgende uitspraak niet uit het oog worden verloren:
'Traditie is niet het bewaren van de as, maar het brandend houden van het vuur'

Geraadpleegde literatuur:
- Schuttersdag in Soest door Wim Schimmel in VZTS uitgave 08-3 winter 1987
- Landjuweel Soest 1987 door René van Hal in VZTS uitgave 24-4 voorjaar 2004
- Landjuweel Soest 1987, 600 jaar Jacob van Gaesbeek, Heer van Soest, uitgegeven door Comité Landjuweel Soest 1987
- Schuttersgilden in Noord-Brabant; Willem Iven, Jan Bogaerts enTeovan Gerwen.
- Als in een spiegel; Vrede, kennis en gemeenschap op het Antwerpse Landjuweel van 1561, Jeroen Vandommele
- Neerlands Volksleven triomfeert op het Nationale Landjuweel uit Neerlands Volksleven door D.J. v.d. Ven