Heraldiek en Genealogie

A.H.F. Smit

Het lijken twee van elkaar losstaande onderzoekgebieden, maar toch zijn heraldiek en genealogie zo nauw verweven, dat zij elkaar aanvullen en vaak ontbrekende gegevens kunnen opleveren betreffende niet vermoede verwantschappen, beroepen en ouderdom van geslachten. In de tien jaar dat ik bezig ben met het onderzoek naar mijn afstamming kwam ik ook in aanraking met de heraldiek en de daarmee samenhangende problemen.
Vrijwel elke amateur-genealoog kan uit eigen ervaring weten, dat met name de schrijfwijze van een naam nog al eens kan veranderen. Zelfs in het huidige cumputer-tijdperk is dat nog niet uitgesloten! Door kleine vergissingen kunnen in één familie en zelfs binnen één gezin meerdere versies van een (achter)naam voorkomen.
Dat dit ook in de heraldiek mogelijk is, was bekend; maar in één eeuw vijf mij bekende versies is wat teveel van het goede.
Het eerste wapen dat ik tegenkwam was een onderdeel van een in opdracht vervaardigde genealogie van de familie Smit(s). [1]

De genealoog/heraldicus heeft - naar later bleek - teveel vastgehouden aan de naam, die duidelijk in de richting van een beroep wijst. Dit temeer, daar mijn vader, grootvader en overgrootvader koperslagers waren. Hij beschrijft het wapen aldus:

Doorsneden:
I in zilver een gekroonde smidshamer
II in zilver een huismerk (zie afb.)
Helmteken, de gekroonde hamer van het schild, omgewend
Alles van zwart op zilver; de kroon van goud

Dit wapen werd aangetroffen op een zerk van gewoon formaat (zerk nummer 529) in de St. Stevenskerk te Nijmegen (1697). Van dit wapen werd een paneel vervaardigd door de bekende heraldicus J.C.P.W.A. Steenkamp, kolonel der artillerie b.d. te 's-Gravenhage in 1943.
De bovengenoemde genealogie kwam na enige omzwervingen als enig erfstuk in mijn bezit kort na het overlijden van een tante. Ik mocht echter eerst twintig jaar later aan deze "nalatenschap" veel plezier beleven toen deze voor mij aanleiding werd eens wat dieper te gaan graven.
Allereerst bleek, dat de samensteller op een dwaalsppor was geraakt, omdat door oorlogsomstandigheden (1940-1945) veel rijksarchieven gesloten c.q. opgeborgen waren.
De oudste generaties die in Nijmegen de naam Smits voerden, bleken tot het patriciaat te behoren; zij stammen uit Gulickerland.
Zij voerden een geheel ander wapen, waarvan ik de beschrijving vond in "Geslacht Register van de Familie Smits". [2]

De beschrijving daarvan luidt als volgt:
" In zilver op groene grond een gouden vier-potige tafel, waarvan oprijzen drie groengetakte en groen-gebladerde korenaren van goud. Rechts en links drie gouden tulpvormige bloemen onder elkaar, midden onder een dito bloem (wellicht een kriekelaar). Het schild gedekt door een aanziende helm met een Fleuron-kroon. Helmteken: een korenaar zoals op het schild".

Na zeven jaar was ik dan in 1978 in het bezit van een wat magere genealogie van de familie en twee wapens, waarvan het eerste vrijwel zeker niet van de juiste stamvader is. Het tweede wapen voert tot verrassingen, ni. een reeks van varianten.
Als eerste variant een vrijwel identiek wapen, dat werd/wordt gevoerd door een familie Wijnen, waarmede ik tot op heden nog geen familierelatie heb kunnen vaststellen; ook al was deze familienaam in Nijmegen in de 17e en 18e eeuw bekend.
De verschillen zijn: de korenaren op de tafel staan in een fles en de bloemen op het schild hebben kleine groene blaadjes.
Een simpel 'berichtje in "De Telegraaf" van 29 oktober 1979 vestigde mijn aandacht op een tentoonstelling van de "Muntslag van Nijmegen" in het in die stad gevestigde museum "Commanderie van St. Jan".
Ik kon die tentoonstelling helaas niet bezoeken, maar omdat ik inmiddels wist dat er in de periode 1699-1750 gedachtenis-penningen waren geslagen van mijn voorouders, nam ik contact op met de directeur van het museum, Drs. G.Th. Lemmens. [3]
Bij een briefwisseling bleek, dat het museum behalve een drietal penningen van de familie ook nog beschikte over een lakzegel, een gesneden houten schild alsmede over twee schilderijen van oudburgemeesters van Nijmegen. Dankzij de enorme medewerking van de heer Lemmens beschik ik nu over prachtige foto's van de penningen, waarbij blijkt, dat de eerste Nijmeegse Smits het eerder beschreven wapen voerden. Ook de tweede variant kwam hierbij aan het licht.

Als gedachtenis-penning werd bij het overlijden van Jacobus Smits, schepen en raad van de stad Nijmegen, op 18 februari 1749 de volgende variant geslagen:
De zeven tulpvormige bloemen op het schild waren vervangen door (vrij fors uitgevallen) distelbloemen met steel en bladeren. Daarnaast werd de helm op het schild vervangen door een "markiezenkroon".

Voorts werd een aantal niet tot het wapen behorende verfraaiingen van bundels korenaren toegevoegd, waarna alles werd gedekt met enige doodssymbolen zoals zandloper en doodshoofd.
Aangezien dit alles genealogisch noch ook heraldisch gerechtvaardigd is, neem ik aan, dat de toenmaals bekende medailleur Heltzey zich deze artistieke vrijheden heeft veroorloofd; wellicht ook onder invloed van de toen heersende franse stijl.

Van het wapen van deze Jacobus Smits geeft de bekende Nijmeegse stadsarchivaris, de heer Scnevichaven, een andere afbeelding, welke hij aantrof in de St. Stevenskerk.
Deze derde variant geeft in plaats van de genoemde tulpvormige bloemen zeven aanziende mannen-gezichten. [4] 
De vierde variant was wederom naar een tekening van Schevichaven en betrof Adam Jacob Smits (1685-1742), eveneens burgemeester van de stad Nijmegen.
Hij voerde het oorspronkelijke wapen van zijn grootvader met een kleine variatie door de gouden korenaar uit het helmteken te vervangen door een tulpvormige bloem uit het wapenschild. Deze Adam Jacob Smits was al zeer jong (nl. op vier en twintigjarige leeftijd) lid van de vroedschap in zijn stad. Hij huwde het enige kind van de heer Van Horssen en verkreeg na de dood van zijn schoonvader het recht om diens titel en wapen te voeren.
Hij wordt dan ook nog al eens vermeld als: Adam Jacob Smits (Vrij) heer van Horssen. Uit het huwelijk Smit - Van Horssen werden geen zonen geboren, zodat bij het overlijden van Adam Jacob in 1742 tevens een einde kwam aan de adeldom van deze tak van de familie. Het wapen van Van Horssen bestond uit een zwart schild, beladen met een klimmende aanziende leeuw van goud.
Rietstap meldt hiervan een overdreven verfranste beschrijving als volgt:
"Bouwens van Horssen; Van sabel, beladen met eenen leeuw, Léopardé van goudarmé et lampassé van keel." [6]
Zoals Rietstap al meldt in zijn voorwoord van het in 1856 verschenen "Handboek der Wapenkunde", was er in de nederlandse heraldiek een duidelijke invloed van de franse heraldiek.
Vorstenbos van Ooyen komt dan ook met de vijfde variant op het wapen Smits, waarvan ik de gebruiker nog niet nauwkeurig heb vastgesteld. Hier is het schild geheel groen, de tulpvormige bloemen zijn zeven franse lelies in goud geworden en de enkele korenaar is vervangen door een drietal, geplaatst tussen een vlucht rechts groen en links goud. Als schildhouders zijn twee klimmende marters aangebracht. [2] 
Sinds kort heb ik een aguarel van deze versie in mijn bezit.
Dit was dan een verhaal over wapenvarianten van een oprecht amateur.
Hopelijk voert verder speurwerk nog eens tot een volgend artikel over de genealogie van Smit(s) de op- en neergang van dat geslacht en de komst daarvan naar Soest in 1879.

A.H.F. Smit.

NOTEN
[1] Kits Nieuwenkamp
[2] Centraal Bureau voor Genealogie
[3] Commanderie van St. Jan, Nijmegen
[4] Zoeklicht op Nijmegen, 1980
[5] Gemeente-archief, Nijmegen
[6] Léopardé = gaande leeuw met binnenwaarts gekeerde staartpunt. Armé et lampassé = genageld en getongd keel = rood