Torenuurwerk uit de toren van de Petrus en Pauluskerk

Cees Vos

Op 17 juli 2015 kreeg Het museum Soest een e-mail van de gemeente Soest met de vraag of wij interesse hadden in een oud torenuurwerk. Het torenuurwerk stond in een opslag van de gemeente die afgestoten ging worden. Op het uurwerk stond het jaar 1903 en de naam van de leverancier/bouwer Fa Van de Kerkhof en zou uit de toren van de Petrus en Pauluskerk komen, zo werd ons door de gemeente medegedeeld. Hier was eerst nog wat verwarring over. Na onderzoek bleek dat het uurwerk wel degelijk uit de toren van de eerder genoemde kerk kwam. Op de vraag of het museum het uurwerk wilde hebben, is binnen het museum direct naar een oplossing gezocht. Al snel kon de voorzitter van het museum de gemeente laten weten dat het uurwerk naar het museum kon. Op maandag 2 november was het dan zover en kon het uurwerk met behulp van Hans van der Kraan van de gemeente Soest en een medewerker van de RMN (chauffeur vorkheftruck) door enkele vrijwilligers van het museum naar het museum gebracht worden. Een hele klus. De twee gewichten van het uurwerk wegen zo'n 50 en 60 kilo en het uurwerk zelf weegt zo'n 150 tot 200 kilo. Ook de slinger heeft een behoorlijk gewicht.

Dat het museum het uurwerk graag wilde hebben lag voornamelijk in het feit dat de toren van de Petrus en Pauluskerk op 29 oktober 1971 in eigendom was gekomen van de gemeente Soest en is aangewezen als monument. De toren van de Oude kerk is eveneens eigendom van de gemeente. In het gemeentehuis van Soest staat het uurwerk uit die toren dat van 1940 tot 1977 daarin aanwezig is geweest. Dit uurwerk is vervaardigd door de Koninklijke Eijsbouts te Asten.

Inmiddels was ook contact opgenomen met de landelijke Stichting tot behoud van het Torenuurwerk. Zij zijn experts op het gebied van torenuurwerken en restauraties van dergelijke uurwerken. Op 10 november kreeg het museum een bezoek van een adviseur van deze stichting, de heer Ir. L. A. A. Romeyn, die direct al heel enthousiast was over het uurwerk. Dit was het 2edat hij tegengekomen was uitgerust met een uniek door een Engelsman ontworpen mechaniek. Het andere door hem bedoelde uurwerk staat in Schinveld. Na een eerste inspectie werd een plan de campagne gemaakt. De heer Romeyn ging een inspectierapport opstellen (fase 1) over het uurwerk. Aan de hand van de uitkomsten van zijn onderzoek zou hij een advies geven of het zinvol was om het uurwerk te gaan restaureren. Zijn advies was restaureren.

Aan de slag
Aan de hand van het inspectierapport heeft het museumbestuur besloten het torenuurwerk dan ook weer operationeel te maken. Dus werkend op een mooie plek in het museum. Na het opstellen van het rapport en het advies werd het uurwerk gedemonteerd (fase 2). Dit met behulp van de heer Romeyn, die inmiddels zoveel vertrouwen had in de vrijwilligers van het museum dat zij de klus zelf wel ter hand zouden kunnen nemen. Zou je een dergelijk uurwerk in een uurwerkfabriek laten restaureren, dan kost dat enkele duizenden euro's. Na heel veel poets- en schilderwerk kon het uurwerk weer in elkaar gezet worden (fase 3). Daarna brak fase 4 aan: de plaatsing van het uurwerk in het museum. Uiteindelijk werd gekozen voor de grote hal bij de hoofdingang. Na een tussendemontage (het uurwerk kon anders niet in de lift) vond het uurwerk dus zijn definitieve plek. Tussendoor moest er nog veel gebeuren zoals het vervaardigen van een bok waar het uurwerk op moest staan, de aanschaf van een wijzerplaat en de aanschaf van een luidklok. Immers de luidklok en de bok bevonden zich mogelijk nog steeds in de toren van de Petrus en Pauluskerk. Vanaf de buitenzijde is wel te zien dat de wijzerplaten nog op de toren bevestigd zitten?.

Zowel de aanschaf van de wijzerplaat met toebehoren als de aanschaf van de luidklok gaven nog wel wat hoofdbrekens. De uitgaven daarvoor waren voor het museum eigenlijk te groot. Gelukkig kon de aanschaf doorgaan, nadat een vrijwilligster van het museum aanbood om de luidklok te bekostigen en drie andere vrijwilligers aanboden de wijzerplaat met toebehoren aan te schaffen. Later sloot zich nog een familielid van één van deze vrijwilligers (uit Almelo) in het rijtje aan om mee te betalen aan de wijzerplaat. Door deze aanschaffingen kon de restauratie worden voltooid.

Op 22 december 2015 hebben vrijwilligers van het museum de toren nog eens beklommen (vanaf de binnenzijde wel te verstaan). Tot hun grote verbazing troffen zij de bok aan. Die werd nu gebruikt als een soort van tafel voor het nieuwe elektrische uurwerk dat er op gemonteerd was. De bok blijft waar hij nu is en de vrijwilligers van het museum zagen er niet tegenop om deze bok exact na te maken. Het uurwerk staat nu dus op een replica. Het was moeilijk na te gaan wanneer het uurwerk precies uit de toren gehaald is en geplaatst werd in de opslag van de gemeente. Dat moet na 1972 geweest zijn maar in ieder geval vóór 1985. Fris een gesprek geweest met de betrokken persoon, een onderhoudsmedewerker van de gemeente, die het uurwerk uit de toren getakeld heeft. Jammer genoeg kon hij zich niet meer herinneren wanneer hij het uurwerk naar beneden gehaald had. Met de medewerking van Joop Akker van de gemeente Soest is een aantal dossiers doorzocht naar informatie daarover. Daar zijn we nog niet helemaal uitgekomen. Mogelijk dat in de toekomst het kerkelijk archief nog wat informatie gaat opleveren.

In de periode tussen 10 november 2015 en 5 september 2016 hebben zeven vrijwilligers van het museum zich bijna dagelijks ingezet om het uurwerk te restaureren (o.a. demonteren, schoonmaken, ontroesten, verf verwijderen, poetsen, schilderen, monteren), de bok te bouwen en het schilderwerk van zowel de bok als het uurwerk ter hand te nemen. Honderden uren zijn er in gaan zitten. Het af- c.q. instellen van het uurwerk en het slagwerk nam achteraf toch nog best veel tijd in beslag. Vooral om de grote wijzerplaat synchroon te laten lopen met de kleine wijzerplaat (controle wijzerplaat), die op het uurwerk zelf bevestigd is, zorgde voor de nodige probleempjes. Al met al nog een hele klus.
Voor een complete beschrijving van de oorsprong en de technische werking verwijzen wij u door naar de website www.museumsoest.n1

Tot slot
Het uurwerk is bij het museum binnengekomen als een zogenaamd mechanisch uurwerk. Dat wil zeggen dat het uurwerk, toen het nog in de toren stond, na ongeveer 30 uur met een opwindkruk diende te worden opgewonden. De conclusie was al gauw getrokken dat dit voor de vrijwilligers van het museum geen optie was. Op advies van de heer Romeyn werd contact opgenomen met de heer Te Lintelo uit Ambt Delden.
De heer Te Lintelo heeft ervaring met het bouwen van een elektrische opwinding voor mechanische torenuurwerken. Dit was voor het museum een nogal prijzig verhaal. Buiten dat enkele vrijwilligers voor het museum de complete wijzerplaat en luidklok hadden aangeschaft, kwam er nog eens een behoorlijk bedrag bij voor de elektrische opwinding. Met de heer Te Lintelo kon door het bestuur van het museum een huur/koopovereenkomst worden afgesloten. Daarnaast kreeg het museum van de Haringparty Soest — Baarn € 1.000,-- om onder andere de overige kosten van de restauratie te bekostigen. Ook kon al een klein stukje worden afgelost van de elektrische opwinding. Door de zeer intensieve inzet van een groep vrijwilligers van het Museum Soest om de restauratie in eigen beheer te doen hebben ze weer een stukje cultureel erfgoed stellen. Het bestuur is hen daar zeer erkentelijk voor.

Aan de restauratie van het uurwerk hebben de navolgende personen meegewerkt: Kees de Wit, Willem van Ee, Ruud van Asselt en Wout van 't Klooster. Het schilderwerk zowel aan het uurwerk als aan de bok is verricht door Ton Tijhuis. De bok voor het uurwerk is nagebouwd door Joop Boskamp en Fred Leive. De luidklok is geschonken door Wil van Amerongen. De wijzerplaat met toebehoren is geschonken door Hans Peters, Jaap Dekker, Pim de Boer en Cees Vos. De elektrische opwinding voor het uurwerk is vervaardigd door Harrie Te Lintelo en Henk Geuvers. De restauratie is uitgevoerd onder leiding van de Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk.

Het torenuurwerk is op 30 september 2016 door burgemeester R.T. Metz en wethouder P.A. van der Torre officieel in werking gesteld.