Grote zomerfeesten Vliegkamp Soesterberg

Jan de Mos

De eerste Europese rondvlucht
Verwey & Lugard Automobielen uit Den Haag begonnen in 1910 op twee locaties vliegshows te houden. De ene was Gilze-Rijen, de andere de vliegheide Soesterberg. Het eerst grote luchtvaartevenement was de allereerste Europese rondvlucht in juni 1911. Dat was toen nog een meerdaagse vlucht. Start en finish waren in Parijs. De tocht van 1600 kilometer was onderverdeeld in etappes: viaReims, Luik, Spa, opnieuw Luik, Venlo, Soesterberg, Gilze-Rijen, Brussel, Roubaix, Duinkerke, Calais, Dover, Londen, weer terug via Dover en Calais naar Parijs.

Op 18 juni gingen 40 waaghalzen van start, waarvan 26 met één- en 14 met twee-dekkers. In Soesterberg werd de aankomst op 21 juni gadegeslagen door maar liefst 21.000 enthousiaste toeschouwers. Na een rustdag werd de tocht voortgezet. De enige Nederlandse deelnemer was Henri Wijnmalen, die met een Farmanvloog. Hij moest op 2 juli op weg van Roubaixnaar Calais een noodlanding maken, waarbij hij zijn vliegtuig verspeelde. Hij had toen al wel iets verdiend, maar viel buiten de grote prijzen. Op 7 juli 1911 was de rondvlucht afgelopen. Slechts 7 pioniers wisten de gevaarlijke tocht met succes te volbrengen. Winnaar van het spektakel werd de Fransman Beaumont.

De status van Soesterberg als vliegdorp was vanaf dat moment gevestigd. De lokale horeca pikte daar een graantje van mee en er kwam een bloeiperiode voor het dorp. Er kwam nieuwe en meer werkgelegenheid, niet alleen vliegers vestigden zich in Soesterberg maar ook technici, grondpersoneel, burgerpersoneel en toeleveringsbedrijven.

Henri Wijnmalen volgde zijn opleiding in Frankrijk bij Louis Bleriot en Henri Farman.Hij kreeg bij terugkomst in Nederland een baan aangeboden door zijn oom J.F. Verwey. Verwey was mededirecteur van Verwey & Lugard Automobielen. Henri Wijnmalen kreeg het beheer over de vliegshow en de vliegschool van Soesterberg, onder de bedrijfsnaam Maatschappij voor Luchtvaart. Medevliegenier Frits Koolhoven kreeg de leiding over de vliegtuigfabriek.

Oprichting militaire LVA
De particuliere luchtvaartonderneming van de Haagse autohandelaren Verwey & Lugard ging echter al snel failliet. Maar in 1913 was er direct een doorstart, de vliegheide werd overgenomen door het Ministerie van Oorlog en in gebruik genomen door de daarvoor speciaal opgerichte Luchtvaartafdeeling (LVA). Op voordracht van generaal-majoor C.J. Snijders - chef van de Generale Staf - werd H. Walaardt Sacré benoemd tot de eerste commandant van de LVA, met als standplaats het vliegkamp Soesterberg. Walaardt Sacré was in het bezit van brevetten voor balloncommandant en luchtschipbestuurder. Hij stond aanvankelijk tamelijk gereserveerd tegenover 'vliegmachines', maar allengs moest hij zijn mening herzien, zeker na de legermanoeuvres van september 1911, waarbij voor het eerst in Nederland (particuliere) vliegtuigen aan een militaire oefening deelnamen. De LVA begon op 1 juli 1913 met slechts een handvol mensen in dienst en een gehuurd vliegtuig op Vliegkamp Soesterberg. Dat eerste vliegtuig, de Brik, was een verbeterd ontwerp van een bestaand vliegtuig en was gemaakt door Marinus van Meel.

Niet veel later kocht de LVA zijn dubbeldeks ontwerp en werd de Brik het eerste militaire vliegtuig van Nederland. De LVA groeide onder leiding van Hendrik Walaardt Sacré in een jaar tijd uit tot een afdeling met 10 officieren, 31 overige medewerkers en 9 vliegtuigen. Defensie concentreerde alle belangrijke diensten en activiteiten van de LVA op het vliegterrein Soesterberg. Dit was tot in de tweede helft van de jaren '30. De LVA verspreidde daarna haar operationele eenheden ook over andere vliegvelden, omdat het te gevaarlijk was om alleen vanaf Soesterberg te opereren.

Vliegfeesten Luchtvaartafdeeling (LVA)
Een jaarlijks terugkerend evenement op het vliegkamp waren de vliegfeesten. De pioniers vertoonden hun kunnen, vaak bezocht door de Koninklijke familie. In juni 1918 bracht Z.K.H. Prins Hendrik een bezoek aan de LVA. Tijdens demonstraties, waarbij ook enkele duikelingen in de lucht, kwam deFarmanvan luitenant-vliegerP.M. van Wulfften Palthe te vallen. De machine was beschadigd, maar de inzittenden bleven ongedeerd. Ook Prins Hendrik maakte samen met de in Soesterberg wonende kapitein-vlieger F.A. van Heijst een vlucht, die verliep gelukkig wel voorspoedig. Op de vliegheide was ook een baan aangelegd voor de ruitersport.
In juni 1918 werd daar door de officieren Kapitein - Vlieger FA. van Heijst met Prins Hendrik, 1918 uit het vliegkamp een concours hippique gehouden. De opbrengst was voor de Roode Ster, de paardenambulance. Begin augustus 1919 was er weer een evenement, genaamd: 'De Sanatoriumdag'. Die werd georganiseerd door de Bond van Werklieden bij de LVA. De opbrengst kwam ten goede aan het 'Sanatoriumfonds der Onderofficierenvereeniging Ons Belang'. Naar schatting hadden 2.500 mensen de weg naar het Vliegkamp ingeslagen. Die moesten langs een denkbeeldige lijn worden gehouden, men had helaas verzuimd om het terrein met touwen af te bakenen. Dat werd een chaotische toestand. Toen de eerste vliegtuigen aankwamen om te starten drong de mensenmassa naar voren om maar zo dicht mogelijk 'de vogel' te kunnen zien opvliegen. Militairen te voet en te paard probeerden de massa in bedwang te houden, maar zij waren met te weinig in aantal om die terug te dringen. Het bleef daardoor een onophoudelijk igesoeshai tussen publiek en militairen. Een minpuntje tijdens de verder geslaagde feestelijkheden.

Sergeant Van der Griend gaf een aantal loopings te zien, het publiek keek in doodse stilte toe. Daarna gaven de luitenants Land en Versteegh een demonstratie. Met hun Fokkertjes brachten zij het publiek in verrukking. Vooral Versteegh met zijn Fokker 'parasol' werd met extase gevolgd. Wat hij liet zien dwong zelfs respect af bij de meest ervaren collega-vliegers. Later zouden Van der Griend en Versteegh samen met Van Weerden Poelman, Jongbloed en Bakkenes het vermaarde stuntteam 'Vijf vingers aan een hand' vormen, waarbij het leek alsof de vijf vliegtuigen één geheel vormden. (Hiermee zijn meteen vijf straatnamen in Soesterberg verklaard, al is Van der Griend met dt fout gespeld!).

Als gastvlieger was de Italiaan Molteni even overgekomen uit Amsterdam, waar de ELTA (Eerste Luchtvaart Tentoonstelling Amsterdam) werd gehouden. Daarna werd een concours hippique gehouden. De eerste plaats was voor opperwachtmeester Geverink, die deze moest delen met wachtmeester Geuzendam. Verder was er ook nog een druk bezochte kermis: Kermesse d'été. Na afloop daarvan bezochten velen voor een afzakkertje nog de horeca gelegenheden in Soesterberg, zoals 't Zwaantje (bestaat nog steeds), Huis ten Halve (nu een woningcomplex), hotel Rots- en Dennenlust (nu de Marechaussee kazerne) en café De Reizende koopman (laatst De Tuin, nu Rademakerhof).

Dreiging van een tapverbod
Het zomerfeest op het Vliegkamp werd een periodiek terugkerend festijn, georganiseerd door de Bond van werklieden van de LVA. Kennelijk waren de feestelijkheden in 1919 na afloop wat uit de hand gelopen. Dat leidde bij de voorbereiding van het feest in 1921 tot een discussie in de gemeenteraad. De feestelijkheden zouden weer bestaan uit vliegdemonstraties, het concours hippique en de Kermesse d'été. Sommige raadsleden wilden een tapverbod instellen omdat het vorige feest was uitgelopen op een zeden loze boel. Op het terrein zelf werd geen sterke drank verkocht. Het ging dus om een tapverbod in de Soesterbergse cafés. Eerst werd er nog getwijfeld of de indiener van het verbod een drankbestrijder was. Dan wordt een voorbeeld aangehaald van een soortgelijk feest in Gorinchem, waar wel een drankverbod was ingesteld, maar het desondanks een grote janboel werd. Er werd uiteindelijk, zoals altijd in Nederland, een compromis gevonden. Maandag 1 augustus is er een tapverbod na sluitingstijd van 12 uur en op dinsdag 2 augustus de gehele dag. 

De festiviteiten konden dus wel gewoon doorgaan. De opbrengst was deze keer voor een bijdrage in de oprichting van een gebouw te Soesterberg voor vergaderingen, lezingen, concerten, enz. Niet bekend • is wat er van dit voornemen • terecht is gekomen. Lange tijd werd die functie vervuld door Huis ten Halve. Op het anders zo vaak eenzaam uitziende vliegkamp was het weer een drukte van belang. Belangstellenden kwamen uit de wijde omtrek opdagen. Vanuit Amersfoort waren het natuurlijk in hoofdzaak fietsers en trampassagiers, dichterbij Soesterberg zag men veel wandelaars, vaak hele families tegelijk. Om twee uur werd het feestterrein geopend. Direct veel belangstelling voor de draaimolens, luchtschommels, cakewalk, enz. Ondanks de zomerhitte die het feest zo nu dan 'eens teveel begunstigde'. Het eerste onderdeel van het programma waren sportwedstrijden bestaande uit touwtrekken en polsstok hoogspringen. Hoewel de belangstelling daarvoor minder groot was, verliepen die zeer geanimeerd.

Vervolgens was er het springconcours voor jachtpaarden, waaraan werd deelgenomen door een 19-tal wachtmeesters van de rij- en hoefsmidschool te Amersfoort. Na een korte onderbreking volgde een Gymkhanaestafetterace. Gymkhana is een paardensport waarbij een behendigheidsparcours wordt afgelegd. Het is de bedoeling om dit zo snel mogelijk te doen. Tijdens het parcours zijn er vele plotselinge wisselingen, draaiingen, wendingen en momenten waarbij moet worden op- en afgestapt of zaken moeten worden gedragen, vastgehouden of doorgegeven. Hierbij wordt verwacht dat de ruiter lenigheid, wendbaarheid en samenwerking met het paard toont. Ondertussen was al een enkele aviateur begonnen 'uit te vliegen'. Het beste kreeg het publiek te zien toen om vier uur vijf machines tegelijkertijd het luchtruim kozen en daar hun meesterschap vertoonden: "Ofschoon het zien naar een looping voor de meesten geen nieuws meer is, zijn deze stoute luchttoeren, waarvan we gisteren frappante voorbeelden te zien kregen, nog steeds een aangename en leerzame attractie. Gezien de ervaringen de laatste tijd hebben de Hollandse vliegers geen lesjes meer nodig van hun Duitse collega's, zo dit ooit het geval is geweest." Rond zes uur was het programma van de eerste dag afgerond en werd het op de zomerkermis steeds drukker. Muziek van de staf van het vijfde regiment infanterie uit Amersfoort en het Soesterbergse harmoniekorps Avia (voorloper van de in 1945 opgerichte Kapel van de Koninklijke Luchtmacht) droegen hun steentje bij aan de bevordering van de feeststemming.

Dat de eerst dag ordelijk verliep bleek wel uit het verslag: "Op het terrein heerschte een goede orde. Een van de vliegtuigloodsen was door de militairen tot een ververschingssalon geïmproviseerd en menigeen maakte van haar koele schaduw gebruik om even te kunnen uitblazen. Op de zijweg van het café De Zwaan naar het kamp (huidige Veldm. Montgomeryweg) waren nog steeds drommen feestgangers onderweg en slechts een enkeling ging in tegenstelde richting huiswaarts. Zoo waren alle voorwaarden voor een succes aanwezig. En deze eerste dag is dat ook zeker geweest".

Op de eerste dag waren er 10.000 kaarten verkocht, de tweede dag was nog drukker. Maar het immense terrein slokte deze massa zo volkomen op, dat het nergens hinderlijk druk was. Er waren ook andere attracties zoals atletiek, boksdemonstraties, hindernisbaan en touwtrekken. Maar het feest was toch in de eerste plaats weer een schitterend vliegfeest.

De toeren van de aviateurs waren "nogschooneren stouter dan de dag ervoor". Ze waren schitterend en dwongen bewondering af voor onze LVA. Deze keer door het voltallige stuntteam "Vijf vingers aan een hand". Ze kregen een spontaan applaus en werden gehuldigd en namen een beker in ontvangst, uitgereikt door de heer Anthony Fokker in hoogsteigen persoon.

De voorzitter van de organiserende Bond, de heer Los, tevens voorzitter van de commissie, kon tevreden terugkijken. Ook de afloop was deze keer ordentelijk: "De orderegeling was zeer veel beter dan twee jaar geleden, ook de Kermesse d'été was beter dan in 1919 en mocht zich in veel vroolijke drukte verheugen. Inderdaad heeft de Bond een aardig feest gevierd en wij hopen, dat hem goede resultaten heeft gegeven".

Sluiting vliegbasis
Ook in de jaren daarna werden nog regelmatig vliegfeesten en luchtvaartshows georganiseerd. Zoals altijd bezocht door grote massa's mensen. Het concours hippique werden later alleen nog gehouden op het terrein van Birkhoven, aanvankelijk alleen door militairen maar later ook door de ruitersportvereniging Eemland. Ook het Theehuis Soesterdal werd een tijdlang drukbezocht.

Het laatste evenement was op 12 november 2008, de basis ging vanwege bezuinigingen na 95 jaar sluiten. Naast de Koninklijke Luchtmacht heeft ook de luchtmacht van de Verenigde Staten 40 jaar vanaf de vliegbasis geopereerd en een stempel op het dorp gedrukt. 's Ochtends kregen de oud-medewerkers van de vliegbasis de gelegenheid om elkaar te ontmoeten en afscheid te nemen van de bakermat van de militaire luchtvaart in Nederland. Gedurende de dag konden de gasten een bezoek brengen aan destatic-show, waar verschillende vliegtuigtypes en helikopters stonden opgesteld, waaronder eenBeaver, Harvard, Piper Cub,Auster, Hunter,Dakota, Catalina,Slingsby, Fouga Magister, F-15 (USA), F-16, F-50 en Cougar-,Chinook-, Apache- en Alouette helikopters. Als afsluiting van de ceremonie vond eenfly-byplaats door Alouette Chinook-,Cougar-en Apache helikopters van vliegbasis Gilze-Rijen, een Fokker 50 en een C-130 Hercules van vliegbasis Eindhoven, PC-7 lesvliegtuigen van vliegbasis Woensdrecht en F-1 6's van vliegbasis Leeuwarden. Met deze ceremonie en indrukwekkende 'Fly-by' werden de poorten van het vliegveld op 31 december 2008 definitief gesloten. Het werd stil in Soesterberg. 

Weer een nieuwe trekpleister
Maar de poorten werden in december 2014 weer geopend, nu voor het prachtige, nieuwe Nationaal Militair Museum. Ook nu koninklijk bezoek, koning Willem-Alexander verrichtte de officiële openingshandeling. Soesterberg is weer een attractie rijker. Het aantal bezoekers bedroeg in het eerste jaar 500.000, terwijl was gerekend op 200.000, een groot succes. Met dit hoge bezoekersaantal heeft het museum zich een plaats verworven in de top 10 van best bezochte musea in Nederland. Ook nu komen er weer zomeractiviteiten, in 2016 een tankbaan met demonstraties en wellicht komen ook de paarden van de cavalerie nog een keer terug. Helaas trekken de vele bezoekers zoals vroeger nog maar mondjesmaat het dorp in. Er moet nog veel gebeuren om het dorp toeristisch aantrekkelijker te maken, waaronder de realisatie van een pleisterplaats in de plaats van het vroegere drukbezochte Soesterdal. Maar wie weet gaan oude tijden weer herleven. Voor eind augustus 2017 is er weer een vliegshow in voorbereiding met vijftig toestellen uit de Eerste Wereldoorlog. Met een verwacht aantal bezoekers van 20.000. Een mooi moment om ook in het dorp aansluitend weer activiteiten te ontplooien om Soesterberg toeristisch op de kaart te zetten. De initiatieven daarvoor zijn in gang gezet.

Bronnen o.a.:
• Archief Eemland, diverse krantenartikelen
• Geschiedenis van Soesterberg en directe omgeving tot de 20 eeuw, Jan de Mos
• Defensie.n1
• Foto's: Collectie Dik Top en Jan de Mos en anderen