Het Gagelgat

Ton Hartman

Bijzonder blij zijn de organisatoren van de Open Monumentendag 2013 met de deelname van de boerderij "Het Gagelgat" (Birkstraat 107). Deze oude boerderij heeft de laatste jaren een gehele metamorfose meegemaakt, dankzij de restauratie door de stichting "De Paardenkamp" is de oude 'macht en pracht' weer herkenbaar In diverse publicaties is al ruime aandacht besteed aan de bouw- en bewoningsgeschiedenis. Toch wil ik er in dit artikel nog wat facetten uitlichten, die wat raakvlakken met het thema hebben.

Ruim 300 jaar geleden heeft een van mijn voorvaderen besloten om het boerderijtje te stichten, hij had de onderliggende en omringende grond in 1700 verworven. Het zal een groeiend proces geweest zijn, geen officiële plichtplegingen. Ook zal er geen financiële ruimte geweest zijn voor macht en pracht.

Niet dat hij onbekend was met allure, Jan Jansen Mets (ca.1655- 17??) was pachtboer geweest op de buitenplaats "Heuvel en Daal". Wel kunnen we schrijven dat hij de basis gelegd heeft voor de huidige boerderij, hij heeft de keuze gemaakt om de voorgevel over de landerijen uit te laten kijken. Tot op de dag van vandaag zijn historici het er nog niet over eens waarom de voorgevel van boerderijen naar een bepaalde zijde gekeerd werd. Wat is prachtiger dan de voorgevel naar de wegzijde te plaatsen, dat geeft toch een beetje de macht weer. In dit geval, zou deze redenering kloppen,omdat vanouds de Peter van den Breemerweg als de hoofdweg van Soest naar Amersfoort geldt. Daarentegen is de afstand van circa 900 meter wel erg groot om de pracht aan de voorbijgangers te tonen.

De boerderij "Het Lange Huus" (nu Stoethoeve, Birkstraat 131), die tot de brand van 1951 ook met de voorgevel naar het noorden, richting Peter van den Breemerweg stond, bevestigt dit beeld. De boerderij "Zevenslootakker" (Ferdinand Huycklaan 7) ligt oostwaarts evenwijdig aan de kavelrichting, maar niet gericht naar een weg. De boerderijen "Isselveld" (Peter van den Breemerweg 2 en 6) en "Birkwijk" (Birkt 7, Amersfoort) welke een vergelijkbare ouderdom hebben, liggen juist met de achtergevel naar de weg toe. De weg zou dan een brinkgelijkend karakter gehad kunnen hebben.

Terug naar Gagelgat, de tegeltableaus
Het zal zeker niet in de beginperiode gebeurd zijn, maar mogelijk al wel op het eind van de 18de eeuw, dat in de boerderij veel tegelwerk aangebracht is. Eerst Delftsblauw (of Loosdrechts blauw) en later ook sepiakleurig. Bij het aanbrengen van deze tegels is gewoon door de blauwe tegeltjes heen gesneden. Vrij groot is de kans dat deze tegels vervaardigd zijn door een tegelfabriek in de binnenstad van Utrecht, wat ook geldt voor de tegels in andere boerderijen. Dat de toenmalige eigenaren/bewoners deze tegels lieten aanbrengen toont hun zekere 'macht en pracht'.

De restauratie
Als buurman heb ik het gehele proces van restauratie aardig kunnen volgen, en ook hier geldt dat de beste stuurlui aan wal staan. Vooropgesteld moet wel worden dat de stichting "De Paardenkamp" een kloeke beslissing genomen heeft om het pand aan te kopen en weer in goede staat terug te brengen. Er zullen weinig particulieren bij machte zijn om dit ook te doen en een prachtig resultaat te leveren. Gérard Derks heeft een uitvoerig historisch rapport geschreven, waar ik ook de nodige gegevens aan ontleend heb, waarbij hij tot de conclusie is gekomen dat de eerste bouwactiviteiten al rond 1700 hebben plaatsgevonden. Dat later het oprichtingsjaar gefixeerd is op 1712 kwam voor de publieke openstelling in 2012 mooi uit.

Aanvankelijk lag het in de bedoeling om te restaureren naar de situatie van aankoop; de scheefgezakte muren zouden scheefgezakt blijven staan. Gaandeweg de renovatie kwam het besef dat de muren oorspronkelijk wel recht gemetseld waren, maar door de tand des tijds in de ankers waren gaan hangen. Ook met de kap werd die gedragslijn gevolgd, het vergane gebint werd vervangen uit een ter plaatse gewaterde en op maat gezaagde eik. De gordingen en het sporenwerk waren nauwkeurig opgemeten en de timmerlui hadden de verzakking weer als origineel teruggebracht. Maar de rietdekker zag het niet als een kroon op zijn werk om een dak met een del af te leveren. Met enkele Extra bossen riet heeft hij een strak dak gelegd wat hij wel als visitekaartje kan gebruiken.

Oorspronkelijk zal de voorgevel niet gepleisterd geweest zijn, bij het afbikken kwam duidelijk schoon metselwerk tevoorschijn. Aan de vlechtingen in het metselwerk was goed te zien dat de kap zeker tweemaal omhoog gebracht is, bij het toenemen van de financiële macht is dat tot uiting gekomen in een grotere boerenbehuizing. Enerzijds is het wel jammer dat de bouwgeschiedenis weer toegedekt is, anderzijds is de pleistering wel een typisch verschijnsel van de 19de eeuw en geeft het de gevel meer pracht.

Een ander mysterie van de bouwgeschiedenis van deze boerderij is de aanbouw van 1855. Waarom is deze geplaatst als kruk op het oudere stalgedeelte? Was het niet logischer geweest om in dezelfde richting als het hoofdgebouw te verlengen? Er is nog geen logische verklaring gevonden. Vermoedelijk is gekozen voor de afwijkende bouw vanwege de toen nog bestaande andere schuren, deze zouden ontoegankelijk worden voor paard en wagen.

Tijdens de werkzaamheden kwam er nog een markant detail tevoorschijn welke dankzij deze bouwwijze een optimaal effect had. Onder de noordoostelijke kil van het dak was een koelbak voor de melk gemaakt, zelfs bij een armetierig buitje was gezien het leverende dakoppervlak de verversende hoeveelheid water al redelijk groot. Tevergeefs zult u zoeken naar de restanten van deze koelbak, op dat moment werd er niet flexibel gereageerd op deze verrassende ontdekking.

Financiering
Menig bezitter van een monumentaal pand levert het hoofdbrekens op om onderhoud of restauratie te bekostigen. In het geval van het Gagelgat werd wel een creatieve en populaire manier van geldverwerving aangeboord. De boerderij werd ingeschreven voor de verkiezing van "Het Mooiste Pand van Nederland". Dit voor en door commerciële televisie opgezette programma beoogde voor de winnaar van de competitie een subsidie van één miljoen euro beschikbaar te stellen.

De jury beoordeelde niet alleen op bouwhistorische argumenten, ook de maatschappelijke aantrekkelijkheid speelde een rol. Daarbij moet u denken aan het toekomstige gebruik, aan de inzet van vrijwilligers en, zeker niet onbelangrijk, de attractieve waarde voor de tv-kijkers. Gaandeweg bleek dat serieuze benadering van de restauratie het spectaculaire karakter van het televisieprogramma in de weg stond. Bij elke bezichtiging stond het gebouw op instorten, waren er weer hoogoplopende conflicten tussen de vrijwilligers en waren de geldzorgen weer toegenomen. Het Gagelgat heeft het spel goed meegespeeld, ze eindigde bij de laatste drie panden van de twintig deelnemers. Wat nog belangrijker was is de daarmee samenhangende naamsbekendheid in het gehele land. Wel is gebleken dat deze naamsbekendheid erg vluchtig is, misschien ook wel te weinig ondersteund, want binnen een jaar is het zelfs in Soest grotendeels weer vergeten.

Rijksmonument
Ongeveer 50 jaar geleden is de boerderij gebombardeerd tot rijksmonument. Naar aanleiding daarvan zou je een uitgebreide rapportage en een fotosessie in de archieven verwachten. Helaas is er via die weg maar één foto tevoorschijn gekomen, en zelfs dat was geen exclusieve foto. Beschrijvingen en motivaties waarom het rijksmonumentwaardig is, zouden voor de toekomstige generaties toch wel belangrijk zijn, nu al heerst er vaak onwetendheid.

Toekomst
Een boerderij renoveren is een gigantische opgave, maar een nieuwe, publieksvriendelijke bestemming geven is misschien nog wel ingewikkelder. Alleen voor stalling en verzorging van rustende oudere paarden en pony's is het gebouw te bijzonder. Terugbrengen in oude staat wat grotendeels gebeurd is en dan beheren als museumboerderij van honderd jaar geleden is ook een optie geweest, maar hoe consequent kun je dat toepassen. Hoe bepaal je hoe een boerderij er honderd jaar geleden uit zag, was het toen een voorloper of kon het toen al als een ouderwetse bedrijfsvoering beschouwd worden?

De huidige mix van educatie en ontspanning lijkt een goede manier om de macht en pracht van deze boerderij te laten blijken.

Mogelijk wordt dit beleid beloond met de toekenning van de titel "Boerderij van het jaar 2013 van de provincie Utrecht". Een deskundige jury beoordeelt de aangemelde boerderijen waarbij dit jaar een 'veranderd gebruik' na de oorspronkelijke bestemming de volle aandacht heeft. In september zal de organiserende Boerderijenstichting Utrecht de winnaar bekend maken en ik hoop ze te mogen feliciteren met deze eervolle prijs.