Het verhaal van Gijs Gijsbertse Hagen, alias Gijsje Spin

Jan de Mos

Jan de Mos (Schiedam 1944) is in 1979 te Soesterberg komen wonen. Na zijn pensionering is hij zich gaan bezighouden met de geschiedenis van o. a. zijn woonplaats. De oudere geschiedschrijving van Soesterberg is nogal beknopt en fragmentarisch behandeld door vroegere historici. De Historische Vereniging Soest / Soesterberg is blij dat deze leemte in de nabije toekomst opgevuld gaat worden.

Voor mijn boek "De geschiedenis van Soesterberg, en directe omgeving tot de 20e eeuw" was ik in het Gemeentearchief van Zeist (GAZ) op zoek naar de tekst van een marslied. Dat werd gezongen door de soldaten die in de 19e eeuw elk jaar van Utrecht naar het Kamp bij Zeist in Soesterberg liepen, na wat gerust en gedronken te hebben bij de toenmalige tapstede Huis ter Heide (zie afbeelding). Zij werden begeleid door het fanfarekorps van de Genie. Deze in de zomermaanden zeven weken durende grote manoeuvres werden niet alleen bezocht door het koningshuis, maar trokken ook drommen toeristen. Er ontstonden kermisachtige toestanden, zeker op Koninginnedag (vanaf 1885 op 31 augustus) dat toen ook in die periode viel. De cafés in Soesterberg deden goede zaken. Behalve de originele versie van het marslied was er ook een nieuw lied, een kermisvariant met als titel "De vrolijke Kamp bij Seist". Maar dat is allemaal te lezen in het boek dat naar verwachting nog dit jaar verschijnt.

Als 'bijvangst' trof ik in het dossier (bron: GAZ 168 Varia) nog een ander interessant kermislied aan over een bekende familie uit Soest. Dat gaat over de terechtstelling in de 18e eeuw van Gijs Gijsbertse Hagen, alias Gijsje Spin, in het gerecht van de hoge heerlijkheid Zeist. Er waren in die tijd al wel kranten, maar die werden door het gewone volk niet gelezen. Vaak waren zij de leeskunst niet eens machtig. Nieuws werd door troubadours, in liedvorm, op kermissen ten gehore gebracht, tot lering en vermaak.
De familie Hagen (Haage/Haagen) is voor zover bekend oorspronkelijk afkomstig uit Dalder (Den Dolder). Deze Gijsbert Gijsbertse Hagen is rond 1717- 1720 geboren in Dolder. Hij trouwde op 18 december 1740 te De Vuursche met Hijltje Jans van Wijde, jongedochter wonende op De Vuursche (bron: gensdvf. nl). Zij kregen vijf kinderen, Annetjen (1742), Rijk (1745), Neeltje (1747), Aartje (1748) en Mor (1750), allen gedoopt te De Vuursche. Van deze vijf is er een vroeg overleden, niet ongewoon in die tijd. Maar Hijltje en de andere kinderen hebben het ook ongewoon zwaar te verduren gehad zoals blijkt uit het navolgende verhaal.

Een droevig kermislied
Deze Gijsje Spin gaat op het verkeerde pad en wordt terechtgesteld. Daarover wordt een kermislied gemaakt. Bij de inleiding van dat lied wordt het volgende vermeld: "Het zwaare Recht ofte Justitie, dat 'er gedaan is in de Hooge Vrye Heerlijkheid Zeyst, aan Gys Gysbertse Hagen, alias Gysje Spin, oud 34 Jaaren, dewelke over verscheide Dievereyen, het zoeken te vergeven van zyn Vrouw en vier Kinderen, en het in brand steeken van zyn eigen Huis, om zyn Vrouw van kant te helpen, levendig is Geradbraakt, Geblaakt en voorts Gewurgt". Het lied over deze terechtstelling werd gezongen op de wijs van: "0 Holland Schoon! gy leeft in Vrée / Met eenendertig steden". Kennelijk een populair deuntje in die tijd. Voor de liefhebbers van muziek: in de liederenbank.n1 staat de originele tekst op muziek met meer dan 150 verwijzingen op dezelfde melodie. Deze versie over Gysje Spin gaat als volgt:

1. Vervloekt Satan met u quaad / waar ben ik toe gekomen; / Dat ik door uw valsche raad / dit quaad heb ondernomen / Dat ik mijn goede echte vrouw / Geweest ben zo valsch en ontrouw / Om haar te staan na 't leven / O Heer wilt mij vergeven.
2. Nu de heer die alles ziet / Dit quaad niet kunnen gedogen / Daar voor moet ik nu te Zeyst; / sterven voor ieders oogen / Want ieder die zijn zondenmind/ Hem op 't laatst bedrogen vind / Die mag bij nacht en dagen: / Zijn heblust quaad beklagen.
3. Maar ziet de wyze Ov'righeid / Van God gesteld in dezen; / dat heylloos quaad niet toe en laat / Waar door nu is bewezen / Een zondaar die nu word gestraft / En om zijn quaad ter dood gebragt / Swijgt, swijgt dan dwaze zotten / Met God is niet te spotten.
4. Want overspel en hoerery / Brengt meenig een in schande / Dat is gebleken nu aanmy/ Dat ik zogt te verbranden / Mijn eyge vrouw en kinders zoet / dogt ik te brengen onder de voet; / dat ik brachtbyde hoere; / en lietmyzoo vervoeren.
5. Gedenkt dog niet mijn waarde vrouw / 't Geen ik u heb misdreven; / dat ik u zogt als een tyran; / te brengen om het leven; / dat de Satan boos en quaad; / die gafmydeeze valse raad / dat ik uw zou verbrande / Nu zit ik in de bande.
6. Wat helpt nu mijn droef gezugt / Ik wilmynu gaan wende; / tot Jezus diemy uyt de noot / En deeze grote elende / kan redde door zijn dierbaar bloed; / En wilt myheer in u behoed; / nog nemen in uw armen; / en wilt u nu ontfarmen.
7. Spiegelt u nu omstanders al / die dit hier staan aanschouwen; / Wanneer gy hebt een echte vrouw; / Wilt alle onkuysheyt schouwe; / Dan raakt gy niet in droeve noot / en diend dan al u dagen / den heer met behagen.

Gijsje Spin was dus geen lieverdje. Hij was een dief, was overspelig, en om van zijn vrouw af te komen stak hij zijn eigen huis in brand. Maar hij ontliep zijn straf niet.

Geen halve strafmaatregelen
De straffen waren in die tijd niet mis. Gijsje werd eerst levendig geradbraakt. Dat was geen strafmaatregel, maar een in die tijd gebruikelijke, niet bepaald zachtzinnige, ondervragingsmethode. De beul bond zijn slachtoffer met armen en benen gestrekt vast aan een radbraakpaal of op een radbraaktafel (deze radbraaktafel is nu nog te bewonderen in Museum Gevangenpoort te Den Haag). Vervolgens werd met een knuppel net zo lang op de armen en benen van de verdachte geslagen tot hij bekende. Gijsje bleek schuldig te zijn aan verscheidene diefstallen. Als dat het enige was geweest, dan had de beul met een ijzeren bijl de handen afgehakt waarmee was gestolen. Maar hij had meer op zijn kerfstok, de stok waarop zijn misdaden werden geturfd. Hij had ook zijn eigen huis in brand gestoken om van zijn vrouw af te komen. Voor brandstichting kwam je op de brandstapel terecht (geblaakt). Wie geluk had, werd door de beul van tevoren gewurgd. Gijsje had pech, bij hem was de volgorde andersom. Deze terechtstelling vond plaats op de dingplaats (rechtbank). In Zeist was er al in de middeleeuwen, toen het nog deel uitmaakte van de gouw Flethite, sprake van een dingplaats. Deze stond bij de Oude Kerk, die was gebouwd op een heuvel, gevormd in de laatste ijstijd. Tijdens restauratiewerkzaamheden in 1964 werden overblijfselen van deze dingplaats blootgelegd.
Maar daarmee was de veroordeling nog niet afgelopen. Na de executie werd het lijk op een horde, een soort slee van takken, naar het galgenveld gebracht. Daar werd het opgehangen aan een galg of op de radstake gebonden, een stevige, meters hoge paal met bovenaan een horizontaal geplaatst wiel. Beide vormen zijn terug te vinden in het gezegde "hij groeit op voor galg en rad". Het galgenveld lag meestal bij een van de toegangswegen, op een voor een ieder goed zichtbaar punt. Dat als waarschuwing voor de bezoekers van die stad, pas op, dat gebeurt er met misdadigers. In Zeist gebeurde dat op "het Seysterzant": ten noorden van de Arnhemse Bovenweg, ongeveer één of anderhalve kilometer van de kerk. De Soester zaken werden door het Hof van Utrecht behandeld. Onder Amersfoort zijn twee galgenvelden bekend langs de weg van Utrecht naar Amersfoort. Een oudere halve gerichtsplaats bij de Pisheuvel, met een galg en een rad. Mogelijk is deze halve gerichtsplaats in 1586 verplaatst naar de Galgenberg, het eindpunt van De Wegh der Weegen. De Galgenberg is op de top van op de Amersfoortse berg, een oude grafheuvel, even achter het huidige Bergpaviljoen, tegenover het Berghotel. De executies gebeurden in Amersfoort op de Hof, tegenover het toenmalige stadhuis. Het op de Hof gebruikte schavot werd in de Waag (Appelmarkt) bewaard en is daar bij een brand in 1865 verloren gegaan. De stenen galg op de Galgenberg is in 1770 wegens bouwvalligheid afgebroken (zie afbeelding, profiel van Amersfoort, links de stenen galg, midden het rad, tekening Jan de Beijer, 1749, bron: HUA onderschrift). Zij is toen vervangen door een houten exemplaar. Deze is in 1809 op last van de Landsregering afgebroken, het tentoonstellen van geëxecuteerden was voorbij (bron: Archief Eemland). In 1870 werd in het gewone recht de doodstraf afgeschaft. Tot 1983 kon de doodstraf nog wel in het oorlogsrecht worden opgelegd.

De Soester Haagen-tak
Er is ook een Soester Haagen-tak. De stamvader hiervan isRickof Rijk Gij sbertse Spin, getrouwd met Neeltie Artz (bron: gensdvf.n1). Vermoedelijk ook afkomstig uit Dolder en ongetwijfeld familie van Gijsje Spin. Deze Rijk Gijsbertse Spin komt ook voor in het boek "Soest in de zeventiende en achttiende eeuw". In een later artikel zal nader ingegaan worden op de nazaten van Rijk.