Dokters in Het Interbellum

Ton Hartman

Gezondheidszorg in Soest (6)

Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog waren in Soest twee dokters actief: dokter J.H.A.Rupert (een artikel over hem is in voorbereiding) en dokter H.P. Schoonenbeek (zie het Lentenummer 2015). Over de gezondheidszorg in Soesterberg zal Jan de Mos in een volgend nummer van dit blad schrijven. Door de groeiende bevolking waren er ook meer dokters in Soest nodig, we hebben wat gegevens bij elkaar gesprokkeld.

In 1919 werd al een derde dokterspraktijk geopend: die van dokter P.G. de Vos, over hem veel meer in het Winternummer 2014. Daarnaast werd de praktijk van dokter H.P. Schoonenbeek overgenomen door dokter K. van Dongen, over hem kunt u iets lezen in het Lentenummer 2015.

In deze tijd wordt er al iets meer samengewerkt, de artsen realiseren een vrije zondag door te melden in de krant dat ze een bepaalde zondag wel aanwezig zijn!

In het adresboek 1924 komen we naast bovengenoemde artsen weer drie nieuwe artsen tegen, onder andere C. Bonne, wonende aan de Julianastraat 2, het lijkt erop dat deze dokter niet praktiserend huisarts in Soest geweest is.

J.A. Groenman
Wel actief was Johannes Auwimes Groenman (1878-1952), geboren te Groningen als zoon van een handelsreiziger. Bij zijn eerste huwelijk in 1908 was hij arts te Haamstede en Burgh in Zeeland. Het huwelijk heeft niet lang geduurd, in 1911 was hij weduwnaar met een zoontje (1909-1939). Tot in het voorjaar 1918 is hij nog in Haamstede gebleven, daar werd hem eervol ontslag verleend. In november 1922 vestigt hij zich in Soest aan de Wilhelminalaan 16. Maatschappelijk is dokter Groenman ook enigszins actief, hij zit in het 'Comité tot verkrijging van een uurwerk in de toren op Nieuwerhoek te SoestSoestdijk', dat in mei 1926 aan de bel trekt. Dit betreft de toren van de toen pas gebouwde rooms-katholieke kerk. Opmerkelijk is zijn aanwezigheid (of de afwezigheid van de rooms-katholieke dokter J.H.A.Rupert) in dat comité, want in zijn Zeeuwse periode moest de juffrouw/huishoudster wel de vrijzinnige godsdienst belijden. Ook is hij betrokken in 1925 bij de oprichting van "Plaatselijk Belang", maar het is niet bekend of daar meer uitgekomen is. Hij is uit Soest vertrokken in juni 1927, waarschijnlijk direct naar Oosthuizen in Noord-Holland. 

J.Th. van Leeuwen
Julianus Theodorus van Leeuwen (1893-19??) is geboren te Utrecht. Hij huwt op 24 juli 1923 Maria van Brussel (1893-19??). Waarschijnlijk is Soest zijn eerste standplaats. Het echtpaar vestigt zich op 24 december 1923 aan het Kerkpad ZZ 23. Dit pand stond bekend als huize "Klein Jonkers Hofstede", gebouwd als rentenierswoning voor het vertrekkende echtpaar van de naastgelegen boerderij. In de negentiende eeuw aanmerkelijk vergroot, maar helaas in de jaren vijftig van de twintigste eeuw afgebrand, op deze plaats staat nu het dubbele woonhuis Kerkpad ZZ 29/31. Het gezinnetje werd op 24 mei 1924 verblijd met een tweeling: Nelly Mia en Frits Julius.

De huisartsen Groenman en Van Leeuwen namen elkaars diensten op zondag waar. Toch lijkt de snelle groei van drie naar vijf dokters in enkele jaren tijd voor de nieuwkomers niet voldoende inkomen te genereren. Dokter Van Leeuwen en zijn gezin vertrekken op 31 maart naar Hensbroek in Noord-Holland (met dank aan Arjan Geers van gemeente archief Soest voor de gegevens van de gezinskaart).

Januari 1925 vraagt en krijgt dokter J.M. Rebel aan de Sophialaan 7 een telefoonaansluiting met het nummer 213. Er is uit het digitale krantenarchief niet gebleken dat hij als huisarts werkzaam was.

P. Donker
Dokter P. Donker neemt aan het eind van 1927 de praktijk van dokter Karel van Dongen over. Aangezien Donker de directe voorganger van dokter J. Kuipers (1929-2014) was, hebben we zijn manuscript geraadpleegd voor wat meer informatie over deze huisarts. Helaas geeft Kuijpers niet meer dan geboorte- en sterfjaar. Pieter Donker is geboren te Rotterdam in 1895 en stond geregistreerd als Nederlands Hervormd. Hij was getrouwd op 12 oktober 1922 te Amsterdam met Jacoba Geertruida van Galen. De kinderen van de dokter gingen naar de Christelijke school met den Bijbel aan de Driehoeksweg, dit feitje weten we dankzij een interview in het kader van het project Mondelinge Geschiedenis met Coby Jaarsveld-van de Wilt (4-5-2005), te beluisteren via de website www.hvsoest.nl. In het kader van hetzelfde project vertelt wijlen rietdekker Ben van de Pol dat hij door de juiste maatregelen van dokter Donker geen last had van zijn klompvoetje.

Maatschappelijk gezien was Donker ook actief, met name voor de voetbalvereniging SEC, in 1938 was hij de eerste voorzitter van de nieuw gevormde fusieclub. Of hij ook al in het bestuur van een van de voorgangers van SEC, namelijk Voetbal Vereniging Soest, of in de Eerste Soester Voetbalen Atlethiek Club zat is niet bekend. De eerste club waren de 'arbeiders', de tweede club de 'boorden'. De letters SEC staan voor Soest ESVAC Combinatie. Donker was niet alleen een ceremonieel voorzitter, hij scheen soms letterlijk voorop te gaan in de strijd. Hoogtepunt zal waarschijnlijk wel de reis van SEC naar Engeland in 1947 geweest te zijn (bron SEC 1923-1978 en J.P.C.Veldhuijzen).

de afdeling Soest van de EHBO, deze afdeling was in 1927 opgericht, daarnaast was er ook nog een RK EHBO.

Mevrouw Donker-van Galen was secretaresse van de stichting "Het Soester Natuurbad". Verder was zij de voortrekker van de actie SIMAVI, dat staat voor Steun In Medische Aangelegenheden Voor Inheemschen, die de bevolking in de toenmalige koloniën in Indië moest helpen (1938). Dokter Donker is op 25 maart 1959 te Soest overleden.

A. Jekel
In juni 1928 vestigt dokter A. Jekel zich aan de Nieuwesteeg nummer 17, dankzij de straatnaamwijziging woont hij een paar jaar later aan de Stad houderslaan 17. Uit de digitale krantenarchieven komt hij sporadisch naar voren en rezen er twijfels over zijn praktijk. Doch in het Museum Soest vinden we zijn naambordje en een kleine collectie van poeders, zalfjes en drankjes met zijn etiket erop! Ook in het project "Mondelinge geschiedenis" is zijn naam te beluisteren: mevrouw D. Hoolwer-F-van den Broek vertelt dat zij in haar jeugd als dienstmeisje bij het echtpaar Jekel werkte. Het echtpaar was al op leeftijd en had maar enkele patiënten. Rond 1937 verhuisden de Jekel's naar Tholen.

H.J. Stroband
Dokter Hendrik Jan (roepnaam Jan) Stroband (1906- 1983) is 48 jaar huisarts in Soest geweest, daarmee is hij voor Soest de arts met de meeste dienstjaren. Dankzij zoon Dik en zijn eega hebben we een korte levensschets kunnen samenstellen.
Geboren en opgegroeid in Arnhem als zoon van een militair officier, die zelfs tot kolonel was gepromoveerd. Vader Jan (1866- 1952) is in Soest gemeenteraadslid geweest in de periode 1935-1941. De toen nog jonge Jan heeft in het jeugdelftal van Vitesse gevoetbald en hij is een trouw supporter van Vitesse gebleven. Het gezin Stroband met de toen 18 jarige Jan vestigt zich in augustus 1924 in Soest, ze gaan wonen aan de Gallenkamp Pelsweg 26. Dankzij de 'Iocaalspoorweg' was er een goede verbinding met Utrecht, zodat Jan als spoorstudent naar de Universiteit van Utrecht kon om te studeren. Misschien had Jan wel op kamers gewild om meer van het studentenleven mee te maken, maar daar was geen geld voor. Tijdens zijn studieperiode treffen we zijn naam regelmatig aan bij de uitslagen van tenniswedstrijden, met successen in het enkel- en dubbelspel. Later is hij ook bestuurlijk actief geweest bij de tennisvereniging. Het zal in de crisisjaren niet eenvoudig geweest zijn om een dokterspraktijk over te nemen en dus begon Stroband als 'vrije' huisarts.
In eerste instantie voor enkele maanden aan de Kerkstraat 50 (oude nummering, dichtbij molen "De Vlijt"). De eerste 'echte' woning was huize "De Klomp" aan de Kerkstraat (toen 57, nu 113). Terwijl zijn gevestigde collega's royale dokterswoningen bewoonden, nam hij genoegen met een vrij kleine woning als we in ogenschouw nemen dat er ook een wachtkamertje en behandel/spreekkamer/apotheekruimte moest zijn. Het landhuis met een opvallend rieten tentdak is begin jaren twintig gebouwd. De begane grond was bijna geheel voor de dokterspraktijk, en boven woonde het uitdijende gezin. Het gezin telde vijf kinderen. Tot enkele jaren na de oorlog had dokter Stroband een eigen apotheek, mevrouw Stroband was gediplomeerd apothekers assistente. Toevallig was haar vader ook militair officier, en wel in de medische dienst.

Oorlogsjaren
In de oorlog werd Stroband benoemd tot gemeentelijk geneesheer, niet alleen voor het Soester gedeelte, maar ook voor Soesterberg. Vooral vanwege de beloning was het een aantrekkelijke functie. Al vrij gauw bezat dokter Stroband een automobiel, die in de oorlog gevorderd werd. Erger was nog dat hij op de "Silbertanne" lijst kwam te staan. Op deze lijst stonden prominente personen die gegijzeld konden worden en als represaille voor verzetsdaden vermoord zouden kunnen worden. Op de Soester lijst stond ook dokter Stroband, maar hij is getipt voordat hij in gijzeling zou worden genomen. In de morgen van 11 januari vindt er een schietpartij plaats tussen twee verzetsmensen en enkele SS'ers. Dit is de aanleiding tot de wraakacties van de bezetter en handlangers.
Op 13 en 14 januari 1944 werden vijf personen neergeschoten, waarvan er drie dodelijk getroffen werden. Twee personen overleefden de aanslag, hoewel zwaargewond, wonderwel. 23 andere Soesters werden opgepakt en weggevoerd naar Kamp Amersfoort, later naar Vught, voor de meesten duurde de gijzeling tot 19 september 1944.
Dokter Stroband is gedurende deze periode en wellicht nog langer ondergedoken, volgens de familie mogelijk twee jaar. In die periode werd de praktijk waargenomen door een vervanger. Bij een huiszoeking door de Duitsers was moeder Stroband resoluut, de slaapkamers van de kinderen mochten niet doorzocht worden want de kinderen sliepen, de Duitsers dropen af.

Dat niet alle Duitsers fout waren ondervond de familie ook. Peuter Dik (geboren in 1942) wist zich uit het raam van de bovenverdieping te wurmen en kukelde naar beneden. Een passerende Wehrmachtsoldaat 'raapte' het kind op en belde aan om het weer aan de moeder te geven.

Na de oorlog
De praktijk groeide uit tot een van de grootste dokterspraktijken van Soest, daarnaast was hij gemeente arts en controlerend geneesheer voor enkele bedrijfsverenigingen. In 1949 werd er dan ook verhuisd naar een grotere woning aan de Henriëtte Blaekweg 12/14. Het was een bestaand huis dat geheel opnieuw ingericht werd naar de ideeën van het echtpaar. Bovendien kreeg het huis de naam "de Blaekhut". In dezelfde tijd werd de medicijnverstrekking overgedaan aan de apotheker W.G. van Zadelhoff. Maatschappelijk was hij actief als bestuurslid van het Soester Natuurbad en als voorzitter van de plaatselijke EHBO.

Gezien zijn hobby's zouden we zijn levenswijze lichtelijk flamboyant kunnen noemen, maar daarentegen was bij hem het plichtsbesef zo groot dat als de geboorte van een kind nog even op zich liet wachten voor de vakantieperiode de vakantie gewoon ingekort werd. Ook rookte hij principieel niet in zijn spreekkamer en waarschuwde patiënten op de gezondheidsaspecten van het roken. Daarmee heeft hij toch bij verschillende mensen het rookgedrag kunnen wijzigen. De hobby's waren naast het eerdergenoemde voetbal en tennis ook zeilen en het spectaculaire rallyrijden. Hij deed verdienstelijk mee aan de Tulpenrallye en mocht daarom ook op het circuit van Zandvoort racen, maar tegen de fabriekswagens moest hij toch het onderspit delven. Dankzij de interesse in snelle auto's is er een vriendschap ontstaan met plaatsgenoot Piet Olyslager (1915-1993) waarvan onlangs een expositie was in Museum Soest. Deze Piet Olyslager heeft voor op de slaapkamers van de zoons Stroband in het nieuwe huis aan de H. Blaekweg echte houtskooltekeningen gemaakt en ingelijst, met natuurlijk als onderwerp 'racende auto's'. Deze tekeningen zijn bewaard gebleven.

Opmerkelijk is dat dokter Stroband zijn praktijk niet 'verkocht' heeft aan een opvolger, ten tijde van zijn pensionering brachten huisartsenpraktijken een flink bedrag aan goodwill op. Maar de laatste jaren had dokter Stroband zelf ernstige gezondheidsproblemen, hij leed aan longemfyseem. Niet geheel verwonderlijk want hij was een verstokt kettingroker. Door zijn ziekte moesten zijn patiënten regelmatig naar zijn collega's terwijl de vergoeding van ziekenfonds wel bij hem kwam, uiteindelijk heeft hij zijn patiënten dan ook geadviseerd om over te stappen naar desbetreffende collega's, zodat de vergoeding daar ook terecht kwam. Het getuigt van een goede collegialiteit. De praktijk werd in 1979 beëindigd. Tenslotte is dokter Stroband geëerd voor al zijn inzet met de benoeming tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau. Dokter Stroband is op 8 juli 1983 in het ziekenhuis "DeLichtenberg"te Amersfoort overleden.

Th. Veldhuyzen van Zanten
Theodoor Veldhuyzen van Zanten (1903?-1984) heeft zich in 1933 gevestigd in Soest, net als dokter Stroband was het een vrije vestiging en moest hij zelf een patiëntenkring opbouwen, met een vrij snel groeiend inwonertal van Soest was dat een mogelijkheid. Hij vestigde zich aan de Soesterbergse straat nummer 16, het huis heeft de naam "Nimmerdor". Volgens zijn overlijdensadvertentie is hij na zijn Soester periode (1933-1949) voor het Rode Kruis teamarts geweest op Java. Daarna was hij woonachtig in Emmen en heeft daar als arts nog verschillende functies bekleed. Zijn levensdevies was "Helpen waar je kunt". Hij was de eerste aanvoerder van de "colonne van het Rode Kruis korps Soest/Soesterberg", die te hulp kon schieten bij grotere evenementen. De leden hadden allen een EHBO diploma en oefenden geregeld in groepsverband. Dochter Heleen BovenbergVeldhuyzen van Zanten woont in Frankrijk, maar exposeert nog weleens in Soest, zij is nog intensief betrokken bij Artishock.

Dokter H.G. Rupert is de laatste dokter die zich tijdens Het Interbellum zich in Soest vestigt, maar deze krijgt ook een plaats in "90 jaar huisartsenRupert". We vinden in het adresboek van 1937 ook nog vermeldingen van R. Koesman, arts aan de Nieuwerhoekstraat 17, waarschijnlijk rustend arts uit Nederlands Indië en Dr. Jac. Smit, Burg. Grothestraat 65 die het beroep van arts en tandarts combineert.

Samenvatting
Waren er aan het begin van Het Interbellum drie artsen actief, aan het einde was dit verdubbeld. Exacte cijfers zijn niet voorhanden, maar ook de bevolking lijkt verdubbeld te zijn. Een ruwe schatting komt op een patiëntenaantal van 2500 inwoners per huisarts. Dit aantal lijkt in huidige maatstaven niet erg hoog, maar de verleende zorg was intensiever. Doorverwijzing naar ziekenhuis of specialisten was maar beperkt mogelijk, de doktersassistente was meestal de echtgenote die ook nog meer te doen had. In deze tijd was de verzuiling sterk in de samenleving geworteld, maar qua doktershulp zal een strikte scheiding naar geloof niet gewerkt hebben. Van de zes huisartsen waren vader en zoonRupertRooms-katholiek, De Vos en Stroband Remonstrant, Donker Nederlands-hervormd en Veldhuyzen van Zanten gereformeerd. Misschien was toen de realiteit dat er van bepaalde zuilen te weinig afgestudeerden artsen waren.