125 jaar geleden: Bij het graven van de drinkwaterleiding ontstaat "een begin van oproer onder het werkvolk"

Joop Piekema

BIJ HET GRAVEN VAN DE DRINKWATERLEIDING ONTSTAAT "EEN BEGIN VAN OPROER ONDER HET WERKVOLK"

Sterke mannen waren er nodig bij het graven van de drinkwaterleiding van Soestduinen naar Utrecht eind 1881. Maar ze dronken liever een pittiger watertje dan er uiteindelijk uit de kraan zou komen.... Op zaterdag 17 december 1881 ontstond "aan den Soesterberg", bij het uitbetalen van de lonen op het bedrijfsterrein te Soestduinen een oproerige beweging. De prikkelbare stemming onder het werkvolk zal vast extra zijn gevoed door de al urenlang neerplenzende regen en de straffe ijskoude wind.
Hoe dan ook, burgemeester C.J.W. Loten van Doelen Grothe, sinds 31 maart 1881 in functie, greep snel en adequaat in.

Uitgaande stukken 1881
Gemeente Soest - nr 628 - 20 december 1881
Aan de Officier van justitie te Utrecht.

Naar aanleiding van de begonnen werkzaamheden aan den Soesterberg voor de waterleiding naar Utrecht, aan welk werk in den afgeloopen week een 150 tal arbeiders reeds bezig waren te graven, ben ik zoo vrij onder Uwe aandacht te brengen, dat versterking van Rijkspolitie aan den Soesterberg mijns inziens zeer gewenscht zoude zijn; een begin van oproer onder het werkvolk verleden zaturdag, ten gevolge van een verschil in het uitbetalen, dat evenwel vrij spoedig gesust werd doet mij voornamelijk met mijn vraag tot U komen, of niet tijdelijk een rijksveldwachter aan den Soesterberg zoude kunnen gestationeerd worden, vooral ook met het oog op de vele herbergen aldaar, ter meerdere veiligheid van personen en goederen.
Hopende dat aan mijn verzoek zult kunnen voldoen, noem ik mij met verschuldigde hoogachting.

Loten van Doelen Grothe, Burgemeester.

----

Ingekomen stukken 1881
Arondissement Utrecht - Parket van den officier van Justitie Nr 2766 - 24 december 1881

Naar aanleiding uwer missieve van den 21 sten dezer Nr 628, omtrent meerdere politietoezigt te Soesterberg, heb ik de eer UEG beleefdelijk te verzoeken mij te willen berigten, hoelang het aldaar bedoelde werk zal duren, hoeveel en welke soort van werklieden aldaar werkzaam zijn en zullen blijven, en of het door UEG voldoende wordt geacht, dat de te Soest gestationeerde rijksveldwachter speciaal met het politietoezigt en de nabijheid van het werk worde belast en hem gedurende het werk geene surveillance buiten uwe gemeente worde opgedragen.
Indien door UEG mogt worden gewenscht, dat behalve de reeds in uwe gemeente gestationeerde rijksveldwachters, nog een rijksveldwachter aldaar tijdelijk wierd gestationeerd, zou daartoe een op deugdelijke gronden steunend verzoek aan Zijne Excellentie den Minister van Justitie moeten gedaan worden, en moeten worden onderzocht, of elders een rijksveldwachter tijdelijk kan worden gemist, welk onderzoek uit den aard der zaak eenige tijd zal vorderen. Reeds is mij door den Heer kantonregter te Amersfoort berigt dat in de brigade Amersfoort geen rijksveldwachter daartoe beschikbaar is.

De Officier van Justitie te Utrecht.
Van Gent.

----

Uitgaande stukken 1881
Gemeente Soest - nr 638 - 28 december 1881

Aan de Officier van justitie te Utrecht.

In antwoord op Uw geëerden d.d. 24 december j.l. Nr 2466 heb ik de eer UEA te berichten, dat het werk aan de waterleiding zeker totOctober1882 zal duren; dat er ongeveer een 200 man aan het werk zal komen, zijnde op het oogenblik van het gemelde oproer slechts 120 man bezig. Het grootste gedeelte der arbeiders bestaat op het oogenblik uit inwoners van Soest, doch zijn er een paar ploegen poldergasten en zullen er waarschijnlijk van deze nog wel meerdere komen, daar volgens zeggen van den aannemer deze beter kunnen werken en daardoor meer geld verdienen dan de inwoners dezer gemeente, welke laatste dan ook naar wij vreezen spoedig het werk zullen verlaten. Daar ik nu vrees, dat bij eenige ongeregeldheid, de inwoners van den Soesterberg vooral, en hoofdzakelijk Zaturdag en Zondagsavonds in de herbergen last van deze lieden konden krijgen, zoude ik gaarne een bijzonder politietoezigt aldaar hebben.
Daar ik evenwel mijne twee gemeenteveldwachters hier te Soest zelf wel noodig heb, kan ik deze daar niet heen zenden. Zoo er geene bijzondere ongeregeldheden verder voorvallen geloof ik dat het voldoende zal zijn, zoo de alhier gestationneerde Rijksveldwachter speciaal belast werd met het politietoezigt van en bij het werk, vezoekende ik UEA in dat geval beleefdelijk hem er voornamentlijk op te wijzen, dat hij des avonds en hoofdzakelijk de avonden van uitbetaling het oog houdende op de talrijke herbergen, waarheen zij zich mochten begeven.

De Burgemeester van Soest,
Loten van Doelen Grothe.

---

Uitgaande stukken 1881
Gemeente Soest - nr 645 - 30 december 1881

Aan A. Kaal, onbezoldigd gemeenteveldwachter te Soesterberg.

Daar het mij ter oore is gekomen dat morgenmiddag op het terrein der waterleiding uitbetaling is, en er welligt eenige ongeregeldheden zouden kunnen gebeuren evenals voor 14 dagen, verzoek ik u morgen een waakzaam oog te houden en bij het terrein te willen surveilleeren. Even zo morgenavond met de oudejaarsavond op de herbergen te letten en te zorgen dat er geen vuurwerk wordt afgestoken noch geschoten. De

Burgemeester van Soest,
Loten van Doelen Grothe.

---

Gemeente Soest - nr 646 - 30 december 1881

Aan J. Nijeboer, rijksveldwachter te Soesterberg.

Inhoud als boven.

Verdere correspondentie over dit onderwerp is niet gevonden.

Op grond van de aangifteplicht ingevolge de Drankwet van 28 juni 1881 Stb 97 weten we welke herbergen in december 1881 officieel in Soesterberg aanwezig waren:
Theodorus Johannes Hoebink, logementhouder, rijtuigverhuurder en tapper, verkoopt sterke drank in "de koffijkamer, de achterkamer en de koepels (drie in getal) van het huis staande Soesterberg wijk D no 46", beter bekend als "Huis ten Halve". Debiet in de laatste 12 maanden 1200 liter.
Roelof Lodder, tapper, verkoopt sterke drank in "den benedenvoorkamer van het huis staande Soesterberg wijk D no 70". Debiet in de laatste 12 maanden 400 liter.
Johannes van Lint, tapper en bakker, verkoopt sterke drank in "de beneden voorkamer van het huis, staande te Soesterberg wijk D no 71", beter bekend als "Het Zwaantje". Debiet in de laatste 12 maanden 300 liter.
Weduwe Hendrik Tammer, tapster, verkoopt sterke drank in "de beneden voorkamer van het huis staande te Soesterberg wijk D no 76 A. Debiet in de laatste 12 maanden 150 liter.

Een aantal van 4 lijkt niet te rijmen met "de vele" of "de talrijke" herbergen op de Soesterberg als vermeld in de correspondentie. Het is dan ook waarschijnlijk dat er wel méér adressen waren waar een glaasje kon worden gedronken. In de volksmond werden dat besloten kroegen genoemd.
Ter vergelijking: in Soest (exclusief Soesterberg) waren in 1881 28 officiële gelegenheden waar sterke drank werd getapt.

BRONNEN:
ARCHIEF GEMEENTE SOEST 1812-1928:
- INGEKOMEN STUKKEN 1881 (INV.NR 139);
- BRIEVENBOEK 1880-1883 (INV.  NR 240);
- INGEKOMEN EN UITGAANDE STUKKEN BETREFFENDE DE DRANKWET, 1881-1892 (INV NR 711).
JAARBOEK KNMI 1881 (COLLECTIE AUTEUR).

VOORTS WORDT VERWEZEN NAAR HET ARTIKEL "DE VESTIGING EN ONTWIKKELING VAN HET WATERLEIDINGBEDRIJF IN SOEST" VAN W.H.A. KLEIN, VERSCHENEN IN VAN ZOYS TOT SOEST JAARGANG 10 NR 2.