De Nachtwacht van Soest (deel 1)

Ton Hartman

Als u dit leest zijn de gemeenteraadsverkiezingen alweer voorbij en zal binnenkort de nieuwe gemeenteraad beëdigd worden [1]. Ongetwijfeld zal er ook een groepsfoto gemaakt worden waarop tegenwoordig zelfs 29 raadsleden poseren. Dit is een wereld van verschil met de gemeenteraad van precies 100 jaar geleden. Ook toen heeft dit gezelschap zich laten vereeuwigen, er staan twaalf mensen op de foto uit 1906: elf raadsleden en de gemeentesecretaris. U zult opmerken dat de burgemeester niet op de foto staat en dat was niet omdat de burgemeester vertrokken was. Integendeel, hij vierde zijn jubileum van 25 jaar burgemeester van de gemeente Soest en bleef daarna nog acht jaar onze burgervader [2]. De gemeenteraad had voor deze speciale gelegenheid een foto van zichzelf laten maken voor een tekening van het toenmalige gemeentehuis en deze aan de jubilaris aangeboden. Ook kreeg burgemeesterMr.C.J.W. Loten van Doelen Grothe een geschilderd portret van hem zelf.

Burgemeester, meester in de rechten tegenover de landman.
Natuurlijk zijn op het feest vele positieve feiten van de bestuurlijke periode van onze jubilaris opgesomd. Toch heb ik ook een rimpeling in het voorzitterschap van de burgemeester gevonden [3]. Opmerkelijk was het feit dat de kennis van bestuursrecht groter was bij een gewone landman dan bij de burgemeester. Dit terwijl de laatste afgestudeerd meester in de rechten was. Op de raadsvergadering van 7 juni 1888 neemt G.C. Kloosters onmiddellijk afscheid als wethouder maar ook als lid van de gemeenteraad. Dit in verband met zijn vergevorderde leeftijd. De voorzitter - de burgemeester dus - wil overgaan tot verkiezing van een nieuwe wethouder. Hierop neemt Rijk Hilhorst - inderdaad de vader van "Piet van Riek" - het woord en zegt dat er geen nieuwe wethouder gekozen kan worden omdat de raad nu incompleet is. Bovendien dreigt hij, indien er wel gestemd gaat worden, dit te melden aan Gedeputeerde Staten.

De voorzitter zet de stemming echter door en Piet Hartman is kandidaat wethouder. Er wordt hoofdelijk gestemd; zes raadsleden zijn voor Hartman en vier tegen. De tegenstemmers zijn: Rijk Hilhorst, Gard van den Breemer, Wilhelmus van Logtenstein en Peter Kuijer.

Op de volgende vergadering op 21 juni 1888 waren Hilhorst, Van den Breemer en Van Logtenstein zonder kennisgeving afwezig. Waarschijnlijk waren ze gepikeerd! Op deze vergadering verklaart de burgemeester dat hij tegen de regels in heeft gehandeld door toch een wethouder te kiezen. De oplossing van deze gebeurtenis is mijns inziens ook niet al te fraai. Er wordt nu vermeld dat Kloosters alleen ontslag als wethouder heeft genomen en niet als raadslid. Nu kon er opnieuw gestemd worden en de uitslag was zes stemmen voor Piet Hartman en een stem voor Gard van Hofslot. Daarna werd de ontslagaanvraag als raadslid van Kloosters aanvaard. Frappant is het toch wel dat Rijk (of Riek op zijn Soesters) de regels beter wist dan de burgemeester. Rijk zal niet veel meer dan alleen de dorpsschool doorlopen hebben en zijn huwelijksreis zal niet meer geweest zijn dan een overtocht over de Eem. Zijn eega kwam van Hoogland. Constant Jacob Willem Loten van Doelen Grothe daartegenover was afgestudeerd aan de Rijksuniversiteit van Utrecht en voor zijn huwelijksreis werd hem verlof verleend als burgemeester van Soest. Dit verlof duurde drie maanden. Dus eigenlijk had het jubileum ook wel drie maanden later gevierd kunnen worden!

De photographie
Zoals u ongetwijfeld zult weten is de "Nachtwacht" - geschilderd door Rembrandt van Rijn - niet alleen beroemd om het mooie schilderwerk en de verrassende lichtval maar ook door het feit dat de opdrachtgevers zich niet genoeg op de voorgrond zagen staan.
Een vergelijkbaar iets is de eerste foto van de gemeenteraad van Soest. Deze foto is verschillende keren afgedrukt door iedereen die iets over de geschiedenis van Soest geschreven heeft [4]. Tot mijn verrassing duikt in dit tijdschrift een variant op die minder vaak voorkomt en waarbij er door de heren raadsleden enkele verschuivingen zijn gedaan. De wethouders mochten blijven zitten maar twee raadsleden hielden een kleine stoelendans. Welke foto is nu aan de burgemeester aangeboden? In de archiefkelder van het gemeentehuis is de ingelijste foto bewaard. Vanaf deze plaats wil ik er voor pleiten dat deze afbeelding toch een eervollere plek in het gemeentehuis krijgt, bijvoorbeeld naast de eregalerij van oud bestuurders van Soest. Helaas is de passe-partout over de naam van de fotograaf geplaatst, maar dankzij de "andere" foto weten we wel wie de fotograaf was.Deze "andere" foto is pas in 1955 gereproduceerd en volgens de aantekening achterop de replica komt het origineel bij een nazaat van Cornelis Ebbenhorst vandaan. Dat de foto door de firma J. Ebbenhorst & Zoon. gemaakt was lag ook wel voor de hand, want betreffende portretfotografie had Ebbenhorst een naam hoog te houden. Met dit gegeven hebben we gespeurd in de financiële jaarboeken [5] over 1906 van de gemeente Soest. We hebben de rekening echter niet kunnen vinden, sterker nog, van het hele jubileumfeestje is geen enkele kostenpost te vinden. Nu wil ik niet beweren dat de kosten weggemoffeld zijn, inmiddels weet ik welke wethouder verantwoordelijk was voor de penningen. Een klein voorbeeld: de kosten voor het uitsteken van de vlaggen zijn opgenomen in het onderhoud van de gebouwen.

De enige bron voor het hele jubileum tot nu toe zijn de notulen van de raads vergadering van 29 maart 1906 waarin de feestvergadering van 12 maart 1906 kort wordt weergegeven [6]. Erg duidelijk wordt het niet weergegeven; de gemeentesecretaris beschrijft de foto als volgt "een photographie van de Raad met den secretaris voor zijn huis". Dit verklaart ook waarom sommige raadsleden nogal warm aangekleed op de foto staan: ze waren voorbereid op een fotosessie in de buitenlucht, zeker de nestor van de raad, Frans Kuijper, die als zoon van de dokter [7] wist hoe funest een koutje kan zijn. De term nestor is volkomen terecht: Kuijper zat al op het pluche toen het jongste raadslid Hendrik van Klooster nog geboren moest worden! De foto is gezien het decor, het raam rechts en het vloerkleed, gemaakt in het atelier van Ebbenhorst' [8]

Het jubileumfeest
Toch heb ik een andere bron kunnen vinden en wel de krant "De Eembode". In een bijvoegsel van zaterdag 17 maart 1906 wordt verslag gedaan van het jubileumfeest [9]. Een week eerder had de feestcommissie al het programma gepubliceerd in deze krant en zodoende weten we wie de commissieleden zijn: A. G.Wilkens,president, L.J Stracké, vice-president, J.Th. van Beek-Calkoen, secretaris, JL. Alders,penningmeester, JA. Kuijper (geen familie van wethouder Kuijper), M Boshuizen, G.v.d. Burg, A. Fugers, K Braakman Jr.,L. van Maaren, W van Hofslot (schoonzoon van wethouder Kuijper), B.M te Kolsté. In de Eembode van de daarop volgende week lezen we dat dhr.Wilkens namens de ingezetenen een electrische lantaarn, ofschoon nog niet gereed, aan de jubilaris aanbiedt. Om niet met lege handen iets aan te bieden kwam Wilkens met het beeld van den lantaarn, vervaardigd door den kunstschilder Stracke.
De verslaggever komt superlatieven te kort om het gebeuren te beschrijven. Over de bovenstaande foto is hij daarentegen vrij kort. We lezen: Kuijper "bood den jubilaris zijn levensgroot portret en een photographie van de schenkers, de raadsleden en den secretaris aan, met het verzoek een en ander te willen aanvaarden".

Na nog allerlei loftuitingen vervolgt de verslaggever van de Eembode weer: "diep ontroerd nam de burgemeester thans het woord, dankte voor de belangstelling enz. en vooral die van den wethouder Kuijper, die hem thans ook 25 jaar ter zijde heeft gestaan". Maar helaas geen verwijzing naar wat hij met de aangeboden cadeaus ging doen. Zou de foto met lijst tegelijkertijd het archief in gegaan zijn of mochten de raadsleden naast Hare Majesteit in de raadszaal hangen? Terug naar de fotograaf Cornelis Ebbenhorst. Ook hij liet zich niet onbetuigd: in de feestelijke optocht van ambachtsverenigingen ging hij voorop met een vaandel waarop de "sprekend gelijkende beeltenis van den jubilaris geschilderd was. Op hoogst vereerend verzoek heeft de heer Ebbenhorst dit vaandel aan den jubilaris ten geschenke gegeven".

De maandag was al met saluutschoten begonnen en de burgervader was ontwaakt met een aubade voor zijn huis. In een stoet werden de burgemeester en zijn familie van huis gehaald en "toen de stoet bij de woning van den heer J Mets was, werd aan de gade van den jubilaris door het dochtertje van den heer Mets een prachtig bouquet aangeboden, terwijl diens zoontje den jubilaris een schriftelijken gelukwensch overhandigde". Mijn vermoeden nu is dat een en ander enigszins geregisseerd is door Frans Kuijper, de grootvader van deze kinderen. Johannes Petrus Mets was 10 jaar oud en Petronella Hendrika was toen 8 jaar' [10].

Naast de bovengenoemde optocht was er ook nog een rijtoer, klokgelui, huldebetuiging van alle schoolkinderen, een concert van Patiëntia en 's avonds een serenade met fakkellicht voor huize "Vredehof', het woonhuis van de burgemeester.
Daar werd wederom de "Zilveren feestmarsch", speciaal voor deze gelegenheid door den heer J Oomes te Wouw gecomponeerd, ten gehore gebracht. Hoe zou die beste man geweten hebben dat de burgemeester van Soest jubileerde? De volgende dag kreeg de bevolking van Soest een schitterend vuurwerk aangeboden van de jubilaris.

De weersomstandigheden op de feestdag
Nu we in 2006 op zoek zijn naar een nieuwe burgemeester is het wel handig dat deze in de zomer benoemd wordt. Wellicht is het dan bij het 25-jarig ambtsjubileum van hem of haar beter weer dan op 12 maart 1906; de Eembode schrijft dat er sneeuw viel die dag! Dankzij het privé archief van J.J. Piekema weten we precies hoe de weersomstandigheden in De Bilt waren en omdat dit hemelsbreed niet te ver van Soest is vermelden we dat hier maar even [11]. De nacht voorafgaande aan het feest daalde de temperatuur al van 6,5° tot een graad of 5, er stak een gure straffe noordwestenwind op en in de middag vielen er winterse buien. In de avond bleef de sneeuw zelfs liggen en daalde de temperatuur tot onder het vriespunt. In 2006 zouden we spreken van verkeershinderlijke weersomstandigheden. Gelukkig werd er toen passend gereageerd: door strooiende bruidjes. En wat te denken van de muzikanten van Patientia, nu beter bekend als PVO. 's Middags speelden ze in een kiosk op het raadhuisplein (wordt hier de muziektent mee bedoeld?) en 's avonds moesten ze weer bij huize "Vredehof' komen opdraven. U zult zeggen dat ze in de muziektent wel droog zaten, maar dat valt te betwijfelen. De krachtige wind stuwde de halfnatte sneeuw (tijdens buien daalde de temperatuur tot amper één graad Celsius) door alle kieren. Het gebouw was toch al aan een nieuw verfje toe maar daarover later meer. Toch denk ik dat het publiek een unieke uitvoering van die "Zilveren feestmarsch" gehoord zal hebben: klappertandenden muzikanten en op klompen pletsende toeschouwers in de middag. Gevolgd in de avond door nog steeds koukleumende uitvoerenden en de ingezetenen van de gemeente die door de snerpend krakende blubber kwamen toekijken en luisteren. Gelukkig voor PVO werden de muzikanten hierna roijaal onthaald.

NOTEN:
1. Voor het schrijven van dit artikel zijn meerdere mensen behulpzaam geweest, in het bijzonder wil ik hierbij Gérard Derks en Joop Piekema hartelijk bedanken.
2. Drs. W P. de Kam, Door de Kroon Geketenden, Amersfoort 2000, pag. 25 t./m. 33
3. Gemeentearchief Soest 1812-1928 dossier 25
4. Van Zoys tot Soest, 22e jaargang nr. 3 winter 2001 pag. 21
5. Gemeentearchief Soest 1812-1928 dossier 396 en 397
6. Gemeentearchief Soest 1812-1928 dossier 28 en 29
7. G.J.M. Derks. Frans Kuijper (1808-1878) geneesheer. In: Utrechtse Biografiëen, Het Eemland 2, blz. 133-137.
8. Vergelijking met andere "Ebbenhorst-foto's" welke voorzien zijn van de naam.
9. Streekarchief Amersfoort, Eembode op micro fiche, alle cursief gedrukte tekstgedeelten zijn ongewijzigd overgenomen.
10. De genealogische gegevens van dit artikel zijn afkomstig uit verschillende bronnen. Op Internet kunt u de site van Dick van Fulpen raadplegen, enige reserve daarbij is nodig omdat niet alle gegevens te controleren zijn. Andere gegevens zijn afkomstig uit Gen Lias, de voormalige werkgroep genealogie Eemland, de huidige werkgroep Genealogie van de Historische Vereniging Soest en uit de privé collectie van G.J.M. Derks.
11. Bron; Jaarboek KNMI 1906 Collectie Joop Piekema. Hierbij mijn dank aan J.J. Piekema