Het Soester dialect

J.E.J. Hilhorst

Uit een dialectologisch oogpunt beschouwd levert de provincie Utrecht of 't Sticht, blijkens het Nederduits en Friesch dialectisch onderzoek door Johan Winkel [1] weinig merkwaardigs op. Van een eigenaardige Utrechtse tongval is geen sprake, omdat in het Sticht twee verschillende tongvallen worden gesproken, namelijk Gelders in het oostelijk gedeelte en Hollands in het westelijk deel. De grens tussen beide Stichtse tongvallen, die overigens niet als scherp afgebakend moeten worden voorgesteld, valt vrijwel samen met een denkbeeldige lijn, die recht noord en zuid van de stad Utrecht, de provincie Utrecht van het noorden naar het zuiden doorloopt en in twee helften scheidt. De stad Utrecht zelf maakt hierop echter een uitzondering. Het oude stedelijk Utrechtse dialect behoort oorspronkelijk tot de Gelderse, nederfrankische, tongvallengroep. De tongval van het zuidoostelijke deel van het Sticht, de steden Rhenen en Wijk bij Duurstede, met de dorpen Elst, Amerongen enz. komen vrijwel overeen met de tongval van het aangrenzende Gelderland, namelijk aan de Veluwezoom en in de Tielerwaard worden gesproken. De eigenaardige zogeheten Nijkerker tongval daarentegen strekt zich ook uit over de omgeving van Amersfoort, vooral over de dorpen ten zuiden en ten oosten van die stad, over Veenendaal, Maarsbergen, Renswoude, Woudenberg, Achterveld enz.. In de door Hollandse stedelingen bewoonde dorpen Zeist en Driebergen is de oorspronkelijk tongval in die tijd al grotendeels door het modern Hollands verdreven.
Ook in Amersfoort, waar de oorspronkelijk tongval van de inwoners nagenoeg gelijk was aan de van de Utrechtse inwoners, werd al veel modern Hollands gesproken. Iets anders is het met de tongval die in het Zuidoostelijke deel van het Sticht worden gesproken en wel in de dorpen Soest en Baarn en in het zogeheten Eemland, de dorpen Eemnes en Bunschoten. Deze tongval heeft nog veel oorspronkelijks en veel eigenaardigs. In hoofdzaak komt de tongval van Soest en het aangrenzende Eemland overeen met het aangrenzende Gooiland.

De invloed van het Friesch op deze oorspronkelijke Frankische tongval kan duidelijk worden aangetoond. De bevolking van deze landstreek schijnt trouwens, evenals dat van sommige streken aan de Gelderse zeekant, althans ten dele van Friesche afkomst te zijn. Dat blijkt niet slechts uit de tongval, maar ook uit de klederdracht, vooral die van de vrouwen, die oorijzers dragen. Een bijdrage aan het onderzoek werd in 1871 geleverd door de heer E. de Jong, hoofdonderwijzer te Soest (vermeld onder nr 71) met de beschrijving van de gelijkenis van de verloren zoon in de tongval van het dorp Soest. Nu het `soesters' nog zo weinig voorkomt wordt deze bijdrage hieronder vermeld.

DE GELIJKENIS VAN DEN VERLORENEN ZOON IN DE TONGVAL VAN HET DORP SOEST.
Mededeeld door den heer E de Jong, hoofdonderwijzer te Soest
Januari 1871
(In nederlandsche spelling.)
11. 'N zeker mins had twee zoene.
12. En de jonkste van hullie zee teugen z'n vaoder: Vaoder! geef min ming voaders porsie, dat min toekomt. En hi deilde hum 't goed.
13. En niet veul daoge doarnoa, toen de jongste zoen alles bi mekoar vergoaderd had, is i weg ereisd in en veer land en daor het i z'n goed deur ebrocht, in 'n overdoadig leven.
14 En toen i alles verteerd had, komt doar 'n groote hongersnood in dat land en i begon gebrek de liën.
15 En hi ging heen en vervoegde z'n eigen bi een van de burgers van dat land, om de varkes te weiën.
16 En hi begeerde z'n buk te vullen met 't draf dat de varkes atten, moar geen mins gaf 't hum.
17 En toen hi tot z'n eigen kwam, zeehi: hoeveul arbeiërs van ming voader hebben overvleud van brood en ik vergoa van honger.
18 Ik zal opstoan en naar ming voader goan en ik zal teugen hum zeigen: voader! Ik heb ezondigd tegen den hemel en teugen joe.
19 En ik bin niet meer weerd joe zoen eneumd te worden; moak ming as een van joe arbeiërs!
20 En toen stond i op en gong noar z'n voader. Maar toe i nog veer van hum was, zag z'n voader hum al en die werd zoo mit hum bewogen dat i hum om z'n hals viel en hum kuste.
21 En de zoen zee teugen hum: voader! Ik heb ezondigd teugen den hemel en teugen joe en ikbinniet meer weerd joe zoen eneumd te worden.
22 Moar de voader zee teugen z'n knechte: bringt de beste kleere hier en doe hum di oan en geeft 'n ring oan z'n hand en skoene oan de beene.
23 En bringt 't gemeste kalf en slacht 't; boatongs eeten en skik moaken!
24 Want deeze ming zoen was dood en i is weer levend eworde; hi was verlore en i is evongen. En zi begonnen skik te moaken.
25 En z'n oudste zoen was in 't veld en toe die kwam en dich bij 't hoes kwam, hoordehi't gesing en 't geroas.
26 En hi riep een van de knechte bi hum en vroeg wat dat mocht wezen.
27 En die zee teugen hum: joe breur is 't huus ekommen en joe voader het 't emeste kalf eslacht, omdat i hum ezongd weer 't huus ekregen het.
28 Maarhiwerd vinnig en wou niet in huus kommen; doarom gong z'n voader noa buten en bad hum.
29 Moar hi zee teugen z'n voader: ik dien joe noeng zoo veul joaren en ik heb nog nooit joe overtrooien en joe het ming nog nooit 'n bokki egeven, dat ik mit ming vrinden skik kon hebben.
30 Moar noe deze zoen van joe ekommen is, die joe goed mit hoeren deur ebrocht het, noeng het joe voor hum 't emeste kalf eslacht.
31 En hi zee teugen hum: kingd! Ji bint altijd bi ming en al 't minge is van joe.
32 Me behoorde noe skik te moaken en bli te wezen, want deze breur van joe was dood en hi is weer levendig eworden; hiwas verloren en hi is weerom evongen.

BRONVERMELDING:
ALGEMEEN NEDERDUITSCH EN FRIESCH DIALECTICON
DOOR JOHAN WINKLER, EERSTE DEEL, XX. UTRECHT 1873

NOOT:
[1] Johan Winkler: Fries taalkundige (Leeuwarden 1840 — Haarlem 1916) Hij publiceerde taalkundige werken, zoals het Algemeen Nederduitsch en Friesch dialecticon, naamkundige werken en studies op het terrein van de oudheid- en de volkskunde