Het derde erf deel 2

Ton Hartman

Het derde erf deel 1

In het vorige nummer van dit blad heeft u kunnen lezen dat vrouwe van Andel - de echtgenote van notaris Collaard - de boerderij "het Eerste Erf " en verschillende stukken polderland gekocht heeft dankzij een stroman. Nog waren de problemen voor notaris Collaard niet over want door onzorgvuldigheid in de overschrijving van de kadasternummers ontstond er een verrassende wending. Leest u maar mee!

We gaan weer terug naar ons verhaal over "HET (nieuwe) DERDE ERF" .Toen ik aan de heer Meerts vroeg wie de eerste eigenaar was na Craandijk van de percelen tussen de Peter v.d. Breemerweg en de Eem heeft hij in het archief van het kadaster gezocht en kwam met als eerste eigenaar Peter Wantenaar. Deze heeft het maar korte tijd in bezit gehad want het werd weer spoedig overgeschreven op naam van mevrouw van Andel. Had Peter Wantenaar spijt gekregen van zijn aankoop of kon hij de financiering niet rondkrijgen? Niets van deze redenen want met intensief zoeken bleek dat notaris Collaard een fout met de overschrijving heeft gemaakt en de benadeelde was zijn echtgenote mevrouw van Andel. Voor de echt geïnteresseerde zijn de details bij mij in te zien. Hoe dit probleem weer opgelost werd kunnen we lezen in "Hofslot en zijn bewoners" waarin J.G. Hilhorst een verklaring van enkele Wantenaren heeft opgenomen. Enkele weken na de veiling kwamen een paar deftige heren in een koets die naar de papieren van de veiling vroegen want er was een fout gemaakt. Volkomen te goeder trouw gaf Peter Wantenaar de papieren mee. Dit was de buurt niet ontgaan want hij werd daar nog geruime tijd om beschimpt dat hij zo onderdanig aan de deftige heren was.

Dankzij deze veiling kon mevrouw van Andel gaan boeren maar dat dit niet de bedoeling was merken we al gauw want op 6-7-1876 verkoopt zij aan de heer Mr.Floris Adriaan van Hall advocaat en directeur eener handelsmaatschappij, lid van de gemeenteraad, wonende te Utrecht, haar verworven onroerend goed. Ook vermeldt wordt in de notariële akte dat de heer van Hall "ridder in de orde van Danilo de Eerste van Montenegro" is. Wat deze titel inhoudt weet ik niet maar dat van Hall een hypotheek moest nemen om de koopsom van Fl. 30.000,-- te betalen weten we wel. Hierbij komt het netwerk van notaris Collaard weer van pas want de gehele koopsom wordt gefinancierd door niemand minder dan Z.K.H. Prins Willem Frederik Hendrik. [10]
De pacht van de boerderij "Het Eerste Erf' door Anthonie van 't Klooster en het losse land door Peter Wantenaar liep in 1886 af en zodoende kon de heer van Hall het weer verkopen.
Deze had niet slecht geboerd want zijn beroep was nu advocaat en bankier wonende te Utrecht. Hij verkocht op 1-5-1888 de boerderij en 22 ha waaronder het land van het latere (nieuwe) Derde erf en wel aan Cornelis Westeneng Hendrikszoon landbouwer wonende in Maartensdijk. De koopprijs was Fl. 18000,-- maar we kunnen het niet met 1875 vergelijken want er is circa 9 ha niet in deze koop begrepen. [11]. Op deze 9 ha zijn mogelijk al spoedig de statige huizen "Het Witte Huis,KingsHome en huize De Birkt" gebouwd.
Cornelis Westeneng is overleden op 31-1-1902 en zijn erfgenamen besluiten om een veiling te houden op 3-7-1902 in herberg "De Gouden Ploeg" te Soest. Deze erfgenamen zijn de weduwe Neeltje van Ooyen, landbouwster te Soest en hun dochters: Teuntje, Trijntje en Cornelia. Deze laatste was gehuwd met Cornelis Hendrikus van Brummelen broodbakker te Soest. Gijs van Brummelen heeft over zijn grootouders nog enkele anekdotes beschreven in zijn boekje 150 jaar van Brummelen in Soest.
Op deze veiling weer verschillende kavels dus we beperken ons tot de kavel die in 1924 weer geveild wordt en groot is 8 ha 50 a en 10 ca. Deze wordt opgemijnd door Rijk Stalenhoef maar in de massa gekocht door Izak Peter van de Breemer welke verklaart dat hij de genoemde percelen voor Rijk Stalenhoef, landbouwer wonende te Soest gekocht heeft voor de prijs van Fl 8130,-- (hetzelfde bedrag wat opgemijnd was) [12] Ditzelfde perceel is in 1875 verkocht voor Fl 10500,--

In de loop der tijden hebben boeren altijd geprobeerd om eigenaar te worden van de grond en gebouwen die voor hun bedrijf nodig zijn. Dat zal rond 1900 niet anders geweest zijn dan nu maar even naar de bank gaan zoals nu was er niet bij. De meeste plaatselijke banken zijn later opgericht dus voor een lening moest je 't van de familie hebben of naar een notaris gaan. Dat dit ook problemen kan geven lezen we in het gedenkboek van de boerenleenbank Soest die de periode voor 1905 beschrijft en ik citeer men kon ter plaatse terecht bij notaris Vos en daar deed men het mee. Maar de mogelijkheden waren beperkt en hielden zeker geen gelijke tred met de behoefte. En het is hier niet noodig verder diep in te gaan op de zeer vervelende historie en de debacle die deze notarieele credietverleening tenslotte nog voor velen is geworden. [13] Wat nu niet meer te begrijpen is maar wat in die tijd ook veel voorkwam is persoonlijk borg staan voor iemand anders wat ook tot veel leed heeft geleid.

De familie Stalenhoef is een oude R.K. boerenfamilie die al in de 18eeeuw boerderijen en landerijen in de Birkt bezat en zeker in de eerste helft van de 19e eeuw tot de rijke grondbezitters gerekend konden worden en niet alleen in geldmiddelen maar ook in kindertallen. Bij menig stamboomonderzoek in of rond Soest zal deze naam opduiken. Van de vier grootouders van Rijk waren er drie met de naam Stalenhoef geboren. Rijk is geboren op 17 oktober 1873 op de boerderij die thans aangeduid wordt met Birktstraat 121/12Ia in een gezin met nog tenminste zeven broers en een zus. Vader Pieter was op 13-1-1890 overleden en de boedelscheiding vond pas plaats op 6-7-1900 [14]. Het was een ondernemende familie want de zes meerderjarige zonen hebben allen als beroep landbouwer en dochter Jansje was ook met een landbouwer getrouwd. Of de landbouwonderneming van Gerrit mislukt is of dat de notaris het werkelijke beroep niet wilde vermelden maar later was Gerrit bij de voormalige werkgroep genealogie Eemland bekend als zwerver met de namen Gard de Patser alias Toon de Kievit. Uit dezelfde bron weten we ook dat de toen minderjarige zonen Toon en Jan respectievelijk landbouwer en kastelein van "De Gouden Ploeg " geworden zijn.

U bent misschien blij dat het omrekenen van guldens naar euro's alweer voorbij is maar in deze boedelscheiding van een Soester boerenfamilie zaten ook drie obligaties welke te curieus zijn om niet te vermelden namelijk een obligatie ten lande Oostenrijk groot duizend florijnen, een obligatie Zuid Westerspoorwegmaatschappij groot vijfhonderd lires en drie obligaties Losowo Sewastopol elk groot tweehonderd Thalers. ik hoop voor de betrokkenen dat de getaxeerde waarde ook gerealiseerd is !
Als lezer zult u zich afvragen wat deze boedelscheiding met "t (nieuwe) Derde Erf' te maken heeft maar ik ben bijzonder nieuwsgierig naar de reden dat Rijk Stalenhoef de boerderij al dan niet gedwongen weer verkoopt en daarom proberen we wat mogelijkheden op een rijtje te zetten in de hoop dat een lezer mij verder kan helpen.
Uit deze boedelscheiding blijkt dat Rijk recht heeft op een erfdeel van ongeveer Fl. 1500,-- van zijn vader. Volgens de boedelscheiding zijn deze erfdelen uitgekeerd maar gezien het ontbreken van voldoende liquide middelen vraag ik mij af hoe dat uitgekeerd is.

Bij de meeste nieuw ontstane boerderijen is sprake van een afsplitsing van de ouderlijke boerderij en wordt het land en vee verdeeld en soms ook nog aangevuld met land of vee van de schoonfamilie. Rijk Stalenhoef is met een complete nieuwvestiging gestart en gezien zijn investeringen in grond en gebouwen en mogelijk een veestapel zal een financiering nodig zijn geweest.

Rijk Stalenhoef heeft daar aan de Zwarte weg een gebouw (boerderij) laten bouwen omstreeks 1902/1903 want in april 1903 kon de landmeter 152 m2 intekenen en de ingeneur-verificateur zijn goedkeuring geven.[15]. Met de heer J. Meerts verschil ik van mening op dit punt want hij denkt dat dit gebouw een herbouw van een ouder gebouw is en ik ga er van uit dat dit de nieuwvestiging is.

Juli 1903 is de Eemnesser polder overstroomd, zal de hooioogst voor Rijk ook mislukt zijn in zijn eerste jaar als boer of is zijn vee getroffen door een veeziekte?

De boerderij met landerijen wordt al dan niet gedwongen weer verkocht op 12- 5-1905 met een onderhandse akte aan de heer  AugustMarie Tromp van Holst zonder beroep wonende te Amersfoort. Deze koop gebeurt voor de somma van Fl. 12300,-- maar ter vergelijking is er nu wel een boerenwoning met hooiberg bijgekomen (16). Na 17 jaar in boerenhand geweest te zijn is dit perceel weer naar een patriciersfamilie gegaan. Mogelijk maakt Rijk Stalenhoef een doorstart want volgens de adreslijst 1907 woont Rijk Stalenhoef er dan nog. [17]
Vermoedelijk is hij na zijn trouwen op 29 mei 1908 te Soest (RAU akte 18) met Wilhelmina Roeten, geboren op 2 september 1878 te Soest verhuisd naar de Nieuwe weg WZ, 32, [18] en dit pand is later omgenummerd naar Oude Grachtje 19, [19]. Ondertussen is deze boerderij wel voller geworden want er zijn maar liefst 10 kinderen geboren.
Veel later vanaf 25-4-1919 is Rijk nog lid van de raad van Toezicht van de Coop.Boerenleenbank van Soest geweest tot zijn overlijden op14-10-1928. Anno 2002 herinnert alleen de naam van de kaasboerderij "de Staelenhoef' nog aan de verbondenheid met het boerenleven van de familie Stalenhoef in Soest. Voor de komst van Willem van Burgsteden als pachter is er nog een familie J. Brons huurder van "Het (nieuwe) Derde Erf' geweest. Bij de watersnoodramp van 1916 heeft hij ook schade opgelopen; twee schrammen - vleesvarkens van ca 4 maanden - zijn verdwenen (verdronken) [20]
De heer Tromp van Holst was wel bekend in agrarisch kring want hij was bestuurslid van het Genootschap voor landbouw en kruidkunde wat in die tijd omgevormd is tot het Utrecht Landbouw Genootschap. Deze vereniging was opgericht door landgoedeigenaren maar in de loop der jaren een boerenorganisatie geworden. In die tijd werd ook al gestreefd naar moderne bedrijven en zal "het (nieuwe) Derde Erf' wel aan de wensen van de heer Tromp van Holst voldaan hebben.[21] Hij besluit het evenwel weer te verkopen en er wordt op 8-11-1918 weer een veiling gehouden en ditmaal in de "Gulden Zwaan" in Amersfoort. De massa van de percelen worden voor Fl. 18000,-- gekocht door de heer Gustaaf Huibert Frans van derLoo,steenfabrikant wonende te Amsterdam en deze handelde in opdracht van Vrouwe Johanna Wolff zonder beroep weduwe van wijlen de heer Weijnand Wolff wonende te Amsterdam.[22] Bij de veiling van 1875 had de familie Wolff al verschillende kavels landerijen gekocht en ook in de tussenliggende periode is dit aangevuld tot de bijna 42 ha die in 1924 te koop kwam.
Vrouwe Johanna Wolff is te Amsterdam overleden op 28-12-1923 en krachtens bevel van de arrondissementsrechtbank geven de kinderen /erfgenamen opdracht aan de heerMelchiorvan Veeren kandidaat notaris wonende te Bussum om de veiling te organiseren [23] zoals u in de vorige uitgave van Zoys tot Soest uitgebreid heeft kunnen lezen. We zijn nu eindelijk in 1924 aangekomen en lezen dat Willem van Burgsteden dit voornoemde perceel afgemijnd heeft op Fl. 19183,-- [23] zodat we kunnen constateren dat grond als geldbelegging niet altijd winst oplevert. We hebben met dit verhaal u mee terug willen nemen naar een tijd waarin soms feodale verhoudingen tussen grondeigenaren — ook wel patriciers genoemd- en pachters voorkwamen. Tegenwoordig heb ik wel eens het gevoel dat overheid en natuurorganisaties deze rol soms willen overnemen. De boeren beheren gelukkig nog steeds het grootste deel van de polder. Boeren zoals Willem van Burgsteden en zijn vrouw Heintje van Laar die met hard werken en zuinig leven een boerderij hebben opgebouwd maar ook de boeren zoals Rijk Stalenhoef die door mislukkingen of tegenslag het niet gered hebben verdienen mijn inziens ons respect.

[10] HET UTRECHTS ARCHIEF, NOTARIEEL ARCHIEF 34/4 333A061 AKTE 7720 NOT.MR. CORNELIS GOVERT DE BALBIEN VAN DOORN
[11] KADASTER ARCHIEF UTRECHT DEEL 206 AKTENR.5
[12] KADASTER ARCHIEF UTRECHT DEEL 377 AKTENR.33
[13] JAN M. ONSTENK GEDENKBOEK VAN DE CON). BOERENLEENBANK TE SOEST. BIJ GELEGENHEID VAN HET 40-JARIG BESTAAN DER BANK. SOEST 1946
[14] STREEKARCHIEF AMERSFOORT, NOTARIEEL ARCHIEF AMERSFOORT AT 055N026 NOT. ADRIAAN NICOLAAS JAN VOS REP. 4154
[15] KADASTER ARCHIEF UT LEGGER 3194
[16] KADASTER ARCHIEF UTRECHT DEEL 401 AKTENR.1
[17] GEMEENTE ARCHIEF SOEST ADRESLIJST 1907 MET DANK AAN D.J. VAN VULPEN.
[18] GEMEENTE ARCHIEF SOEST ADRESLIJST 1921 MET DANK AAN D.J. VAN VULPEN
[19] GEMEENTE ARCHIEF SOEST ADRESLIJST 1924 MET DANK AAN D.J. VAN VULPEN
[20] GEMEENTE ARCHIEF SOEST INVNR. 947 WATERSNOODRAMP 1916
[21] HANS SIEMES ANDERHALVE EEUW AANWAKKEREN 90-6952-014-1 DUIVEN 1997
[22] KADASTER ARCHIEF UTRECHT DEEL 519 AKTENR.107
[23] KADASTER ARCHIEF UTRECHT DEEL 624 AKTENR.66