Jacob van Sprakelaar ; het droevige lot van een Soester raadslid deel 1

Joop Piekema

Jacob van Sprakelaar ; het droevige lot van een Soester raadslid deel 2

Jacob van Sprakelaar werd op 5 september 1852 te Leersum geboren als zoon van Brand van Sprakelaar (geb. 1814), van beroep landbouwer, en Willempje van de Pol (geb 30 oktober 1821). Het gezin verhuisde op 9 maart 1853 naar Soest, waar men enkele kleine perceeltjes grond, kadastraal bekend DeBirk sectie C 487, C 536, C 537 en C 538 pachtte van de gemeente, omschreven als: weiland, bouwland, huis en plaats. De lapjes grond waren gesitueerd in het gebied tussen de huidige Gallenkamp Pelsweg en Vondellaan — destijds liepen daar een drietal zandpaden. Brand van Sprakelaar had, volgens het kadaster, de pacht overgenomen van zijn schoonvader Aalt van de Pol.
Laatstgenoemde, daghuurder van beroep, was echter al op 16 maart 1847 op 68 jarige leeftijd overleden. De pachtbetaling ad f2,50 per jaar werd evenwel door de weduwe van Aalt van de Pol, Gijsbertje v.d.Hoeven overgenomen — zij bleef nog nog een aantal jaren op het perceel wonen. Het was een bescheiden nering — blijkens een opgave van het veefonds had Aalt van de Pol in 1832 slechts 1 koe. (Opgaven van latere jaren zijn ons niet nagelaten).

Bij raadsbesluit van 7 maart 1854 verkocht de gemeente Soest aan Brand van Sprakelaar de lapjes grond, als bovenvermeld, bestaande uit percelen weiland, bouwland, tuingrond "waarop eene woning en verdere getimmerten", alsmede een strook heide daar in de buurt gelegen, in t l voor f100,--. Jacob van Sprakelaar groeide aanvankelijk als enig kind op en bezocht de lagere school. Op 2 april 1862 kreeg hij er een broertje bij — Aalt — maar het kind bleek niet levensvatbaar en kwam op 7 oktober 1862 te overlijden. Op 26 augustus 1864, - Jacob is dan 11 jaar, - overleed ook zijn moeder. In die tijd waren er ook dienstboden •in huis: Aaltje Heg en Hendrikje Toonen. De tragische gezinsomstandigheden — het zal in huis niet erg gezellig zijn geweest - zullen er zeker toe hebben bijgedragen dat Jacob al vroeg zijn heil zocht in de drank. Naar overlevering zat hij al van jongs af in de kroeg.

Op 2 december 1877 kwam Brand van Sprakelaar te overlijden, en bij vererving werd zoon Jacob in 1879 eigenaar van de lapjes grond in de Birk- het ouderlijk erf waar hij steeds was blijven wonen (in de bevolkingsregisters steeds aangeduid als DeBunt) - benevens enkele perceeltjes in het Soester Veen, kadastraal bekend sectie G 240, G 255 en G 256, omschreven als "water en veen", later als "heide en veen". (De perceeltjes in 't Veen verkocht hij in 1888/1889).
Nu Jacob alleen in de wereld stond ging hij — zo lijkt het er op — toch wel haast maken om aan een goede boerin te komen, want al op 13 november 1878 trad hij te Amersfoort in het huwelijk met de aldaar wonende Helena Kraaikamp, geboren 6 mei 1852 te Hoevelaken. Helena was bepaald niet onbekend met het boerenbedrijf— haar vader, Jan Kraaikamp, was landbouwer.

Jacob van Sprakelaar en Helena Kraaikamp, beide Nederlands Hervormd, kregen 9 kinderen, waarvan 2 kinderen al spoedig overleden. In chronologische opsomming volgt het kindertal: Brand (1879), Jan (1881), Willempje (1882, overleden 1884), Karel (1884), Willempje (1886), Willem (1888), Anthonie (1891), Jacob (1893), Catharina Margaretha (1895, overleden 1895) en Marinus (1896). Er was ook een niet verwante bestedeling in huis: Albertha Wilhelmina Lankamp (geb 1874).
Op 10 oktober 1888 werden Jacob van Sprakelaar en Gerrit Wantenaar tot raadslid gekozen ter vervanging van respectievelijk C.G. Klooters en C. van Logtenstein, die — beide wegens gezondheidsredenen — tussentijds hun ontslag hadden ingediend.
De nieuw gekozen leden legden in de raadsvergadering van 29 november 1888 "in handen van den voorzitter (burgemeester Loten van Doelen Grothe) de eeden af waarna de Voorzitter die leden geluk wenscht met het bewijs van vertrouwen hen door de gemeentenaren geschonken en hoopt dat zij even als hunne voorgangers en de overige leden steeds tot bloei der gemeente zullen medewerken".
De vraag rijst hoe Jacob van Sprakelaar in de plaatselijke politiek verzeild is geraakt. Misschien op grond van enige activiteiten bij de Nederlands Hervormde Gemeente in Soest, ofschoon dit niet rechtstreeks is aangetoond. Wél komt hij vanaf 1874 voor op de (aanvankelijk) jaarlijks opgemaakte lijsten van stemgerechtigde manslidmaten van de kerk. De laatste maal is dit in 1892 - dan zijn er 140 stemgerechtigde lidmaten. Het is wél aangetoond datJacob'svader, Brand van Sprakelaar, enige activiteit in de kerk ontplooide. Hij nam, aangeduid als "Br(oeder) B. van Sprakelaar", de geloofsbelijdenis af van de nieuw aangenomen lidmaten.
Als raadslid maakte Jacob van Sprakelaar de in gebruik name van het nieuwe gemeentehuis aan de Steenhoffstraat mee, waarvan — ter herinnering - ons een fraai bord werd overgeleverd met het volgende opschrift: "Op den 19eMaart 1893 is dit Raadhuis plechtig ingewijd en in gebruik genomen. De leden van de Gemeente Raad waren te dier tijdeMr. C.J.W. Loten van Doelen Grothe Burgemeester, F.C. Kuyper en P. Hartman wethouders, R.Hilhorst, G. van Hofslot, G. van Heertum, G. v.d. Breemer,Ws.van Logtensteyn, P. Kuyer, G. Wantenaar en J. van Sprakelaar". Het bord, dat vroeger de ingang van het oude gemeentehuis sierde, is tegenwoordig te zien in de collegekamer van het Museum oud Soest. 

In de loop van de jaren '90 namen de problemen tengevolge vanJacob's overmatige drankgebruik en daarmee gepaard gaande agressiviteit toe. Een boer immers, die regelmatig "in de olie is" is niet in staat een goed bedrijf te runnen. Volgens overlevering verwaarloosde hij zijn boerderij meer en meer, zodat het niet zo verwonderlijk is dat hij — blijkens het kadaster - in 1892 zijn boerderij en grond moest verkopen. Hij ging daarna als "arbeider" werken. Het gezin bleef voorlopig wel ter plekke(BuntB 126) wonen. Maar het kon niet uitblijven, ook zijn huwelijk verslechterde Het eindigde ermee dat Helena Kraaikamp op 7 december 1897 met 5 van haar kinderen naar Amersfoort vertrok. De twee oudste kinderen, Brand en Jan, vertrokken respectievelijk naar Baarn en Leusden.
Het raadswerk moest er wel onder lijden. Op 24 juni 1897 was Jacob van Sprakelaar, zonder kennisgeving, van de raadsvergadering weggebleven. De daaraanvolgende keer, 5 augustus 1897 verscheen hij wel, maar — naar achteraf bleek — voor 't laatst. Op 8 september 1897 — de dag ervoor was raadsvergadering geweest zonder dat hij was komen opdagen - stelde gemeentesecretaris H.H. Jonkergouw voor Jacob een briefje op, dat hij alleen maar hoefde te tekenen: "Aan den Raad der gemeente Soest. Hiermede heb ik de eer UedelAchtbare te berichten, dat ik ontslag neem als lid van den Raad der gemeente Soest. Uw dienstwillige dienaar, J. van Sprakelaar".

Uiteindelijk houdt Jacob het voor gezien in Soest — hij wordt op 5 september 1899 uitgeboekt naar Amersfoort. Op 6 september 1899 wijst de Arrondisementsrechtbank vonnis in de inmiddels aangespannen echtscheidingszaak: op grond van overspel (de welbekende "grote leugen") wordt het huwelijk ontbonden verklaard. Jacob van Sprakelaar's "vrije val" kan beginnen

(wordt vervolgd)

BRONVERMELDING:
- BEVOLKINGSREGISTERS EN REGISTERS BURGERLIJKE STAND, GEMEENTEARCHIEF SOEST.
- IDEM, STADSARCHIEF AMERSFOORT.
- NOTULEN GEMEENTERAAD EN BIJLAGEN NOTULEN GEMEENTERAAD, GEMEENTEARCHIEF SOEST.
- STUKKEN BETREFFENDE DE TOESTAND VAN DE VEESTAPEL IN DE GEMEENTE, 1818-1834, INV.NR 855, GEMEENTEARCHIEF SOEST.
- REGISTER VAN ERFPACHTERS 1837-1857, INV.NR. 304, GEMEENTEARCHIEF SOEST.
- ONDERHANDSE AKTEN EN OVEREENKOMSTEN VAN ERFPACHTENETC, 1854-1856, INV.NR 313,
- GEMEENTEARCHIEF SOEST.
- KADASTRALE BESCHEIDEN 1832-1893, INV.NRS 568-577, GEMEENTEARCHIEF SOEST.
- INVENTARIS VAN DE ARCHIEVEN VAN DE HERVORMDE GEMEENTE TE SOEST, DIVERSE LIDMATENREGISTERS, INV.NRS 18 EN 33, UTRECHTS ARCHIEF.

ORAL HISTORY:
- J.M.SCHOUTEN, DORPSGESCHIEDSCHRIJVER, ACHTERVELD, OPGETEKEND BIJ MONDE VAN ARRIS BOERSEN, DORPSTIMMERMAN TE ACHTERVELD, GEBOREN CA 1890, INMIDDELS OVERLEDEN. BOERSEN HEEFT JACOB VAN SPRAKELAAR GEKEND IN ZIJN "NADAGEN", BUITEN SOEST, DIE IN DEEL 2 VAN DE SERIE WORDEN BESCHREVEN.
- W.Bos, SOEST, (AFSTAMMELING IN DE ZIJLINIE).

N.B.: Mochten lezers/lezeressen van dit blad informatie over Jacob van Sprakelaar hebben, dan zou ik dit gaarne vernemen.