OORLOGSJOURNAAL VAN AALTJE BUTZELAAR-STALENHOEF ( DEEL 1 )

G.J.M. Derks

Het artikel is van een inleiding voorzien en bewerkt door G.J.M. Derks

Inleiding
In september 1998 kreeg ik een bijzonder schriftje onder ogen met op het etiket : Mevr. Butzelaar. In dit schriftje heeft Aaltje Butzelaar-Stalenhoef vanaf het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in Nederland tot even na de bevrijding in 1945 met enige regelmaat aantekeningen gemaakt en vele, zorgvuldig uitgeknipte, kranteberichten ingeplakt. Het schriftje wordt bewaard door haar kleinzoon, de heer F. van Daatselaar te Hilversum. Van hem hebben we toestemming gekregen om de toch wel bijzondere inhoud van het schrift te mogen publiceren, waarvoor onze dank.
De aantekeningen geven een beeld van de oorlogsjaren gezien door de ogen van een Soester vrouw van boerenafkomst. Het schriftje is van belang voor de lokale en regionale geschiedenis aangezien meerdere aantekeningen gebeurtenissen in Soest en omgeving betreffen. Voorafgaand aan het oorlogsjournaal volgen eerst nog enkele wetenswaardigheden met betrekking tot Mevrouw Butzelaar en haar familie.

Mevrouw Butzelaar-Stalenhoef en haar familie
Aaltje Butzelaar-Stalenhoef was bij het uitbreken van de oorlog 62 jaar oud; zij was op 9 september 1879 in Soest geboren. Zij groeide op "Achter den Eng" waar haar ouders - Rijk Stalenhoef en Maria Bouwhuizen - een boerderij hadden. Voor zover bekend was Aaltje enig (overgebleven) kind; een ouder broertje Jacob was in 1880 op tweejarige leeftijd overleden.
In 1909 trouwde Aaltje Stalenhoef met Johannes van 't Klooster. Johannes was een halfbroer van de destijds bekende Soester wethouder en loco-burgemeester Peter van den Breemer alias "Peter van Mart". Hun moeder was Martha Hilhorst, in Soest beter bekend als "Mart van Jaak". Johannes en Aaltje vestigden zich na hun huwelijk in Hilversum, waar ook de twee kinderen werden geboren. Het eerste kind van Johannes van 't Klooster en Aaltje Stalenhoef kreeg de namen Martha Maria en werd dus vernoemd naar beide grootmoeders. Het tweede kind - Rigardus Johannes van 't Klooster - werd maar een maand oud.
Johannes van 't Klooster overleed in januari 1918. Aaltje hertrouwde in 1921 met de eveneens uit Soest afkomstige maar in Eemnes woonachtige Hendrikus Butzelaar. Voortaan ging Aaltje Stalenhoef als "Mevrouw Butzelaar" door het leven. Hendrikus - of kortweg Drikus - Butzelaar was weduwnaar van Jannetje Schouten, die in november 1918 aan de Spaanse griep was overleden. In 1900 was hij ingetrouwd op de boerderij van zijn schoonouders aan de Wakkerendijk nummer 274. Drikus Butzelaar had uit zijn eerste huwelijk één zoon, officieel genaamd Petrus Everardus en in de wandeling "Piet". Piet Butzelaar vertrok in 1920 naar Oudenbosch, trad toe in de orde van de Witte Paters en vertrok omstreeks 1936/1937 naar de missie.
In 1927 kwamen Drikus en Aaltje vanuit Hilversum naar de Noorderweg in Soest. In mei 1940 begon mevrouw Butzelaar daar met het maken van aantekeningen. In de moeilijke oorlogsjaren werd Aaltje opnieuw weduwe. Drikus Butzelaar overleed op 23 juni 1941. Zoon Piet werd via het Rode Kruis bericht. Enkele maanden later - op 21 oktober 1941 - verhuisde Aaltje naar de Heuvelweg nr. 25. Van het jaar 1941 zijn weinig aantekeningen. Dochter Martha van 't Klooster was al in 1936 naar de Leusderweg in Amersfoort vertrokken, na haar huwelijk met Hendrikus van Daatselaar. Aaltje overleefde haar tweede man ruim 25 jaar en overleed te Amersfoort op 17 januari 1967, in de ouderdom van 87 jaar.

Het journaal
Hieronder volgen de aantekeningen van mevrouw Butzelaar. De aantekeningen zijn geordend en zoveel mogelijk in chronologische volgorde gezet. Soms was echter niet geheel duidelijk bij welk jaar en maand een bepaalde aantekening hoorde; in een enkel geval kan het daarom voorkomen dat een aantekening in het verkeerde jaar is terecht gekomen. De geschreven tekst is zoveel mogelijk letterlijk overgenomen, inclusief eventuele spelfouten. Waar dat wenselijk werd geacht zijn tussen ontbrekende letters of verduidelijkingen toegevoegd. Helaas is het door de zeer beperkte openstelling van het archief van de gemeente Soest niet mogelijk gebleken om de vele namen die in het journaal worden genoemd te verifiëren.

1940
10 mei:
De oorlog uitgebroken 10 mei 1940, vrijdag snach om half 1. Vader wegegaan met de koeje om 9 uur naar Huese [= Huizen] en de Wieringermeer over naar Monicedam. En met een zak goed zoo als dekens, onder en boven kleer, mondvooraad. En ik ben weg gegaan savons half 10 met een groep van 50 man, naar Baarn looppen en toen met de trein naar En[k]huesen waar wij aa[n]kwamen zaterdag half zes, even eens met een zak goed. En toen onder[ge]bracht bij nette bürge menschen meheer en mevrouw J. van 't Land, Kuipersdijk No. 8, Enkhuesen. En zondag morge vond ik vader weer voor de kerk. Pin[k]stere[n].

14 mei:
En dinsdag avond 14 mei hoorde dat Holland zig over gegeven had, en de Konnegin uit het land was gevlucht naar Engeland.

15 mei:
En woensdag midag 15 mei zij wij weer naar Soestdijk gegaan waar wij alles in goede welstand aanstrofen. Wij waare blij weer thuis te zijn. Bij een fam. op de Noorderweg was in[ge]broken, de heele linnekas leeg gehaalt. 3 weken laater konde vader de koeje weer haale aan de Melmweg, en kreege 1 koe en 1 kalf weer voor 2 koeje. En in het voorjaar van 41 konde wij het geit haale wat wij van het vee te kort gekomen. En toen heb vader f 135 guide gehad, en ik met desember nog 19 guide.
En elkle keer viele er bommen, in Amersfoort in Soesderkwartier 3 a 4 straat en 1 straat heel erg, ook verschildede doodde.

13 november:
Donderdag 13 november viel er een bom op een huis van oom Henkderik aan de Lange Brinkweg heel in mekaar 4 doodde.

15 november:
En 15 november viel een bom op de Postweg Soestberg op het huis van Bertus van Wigen en R Majoor en de slager Nierop [= van Lierop ?!]. 1 kindje dood van de slager, maar huisen alle maal in me kaar.
En op de Buekenlaan ook een hues in mekaar in juni [of in 1941 ??]

23 december
23 desember kreegge wij een Duitse soldaat ingekwartierd tot 23 april 1941.

1941
??
Bommen gevalle in de Vijselstraat Amsterdam 31, 33, 35 en 37 woonde Jo van oom Piet. Het jon[g]ste kind lag onder het glas in het betje.

21 juni zijn de Duitsers savons Rusland ingetroken.

1942
mei
In de maand mei 75 onderoffeziere op gehaait en gezonde naar Duitsland. De joden moeten alle naar Amsterdam en worde dan naar Polen gezonde.

juli
En in juli nog duisend burgers gegijselaars.
— Het eten word zoo krap 1 kilo en 2 _ kilo per week en per persoon. Aarapels.
— En nu moett allen jooden vertreken, vrouwe en kindere ook. Boven de zestig en onder de 2 jaar moge blijfen en worde in een huis onder gebracht, zoo men zegd worde ze vergast. Veele hebben zelf moord gepleegd.
— Boter half pond in de week, vet in de splaats van boter. Een week heel geen groente, of voor een krop sla of komkomer anderh[alf] uur in de rij staan. Ook melk ook niet te krijgen, zoo het heet ondermelk, doet niet als aanbrande.

21 juli
Het inlevere van Heere fietse tegen een rood papiertje. De eijere 25 cent p stuk., boter 5 a 6 guide per pond.

25 augustus
[bij een krantebericht :] in de haven Rotterdam 3 scheeppe vernielt, 1 met Duitsch [aatje?]

september
begin september de scheepswerf van Wilton 1 blok verwoest, 14 doodde, 5 lijken in de Ledwiena kerk

??
[krantebericht : 65 koeien frauduleus geslacht. In het politiebureau te Laren is ingesloten de 62-jarige G.A.S., wonende te Baarn. De man wordt er van verdacht niet minder dan vijf en zestig koeien op frauduleuze wijze geslacht te hebben. De verdachte wordt vandaag, Dinsdag, naar Den Haag gebracht.] [Mevrouw Butzelaar voegde hier aan toe :] en later na constrasiekamp in Amersfoort. En ook 2 zoons, waarvan 1 zoon is na 2 weken is overleden.

oktober
Een vet varke van 300 pond verkocht voor f 1000 guide.

oktober ??
De ejere 50 en 55 cent per stuk.

november
De boter 14 guld en eijer 55 cent per stuk. De rog word verkocht f 100,- per mud.

december ?
Het schaappen vet word clandestie verkocht voor 11 guide het pond.

december
Boter 13 guide.

december
Moeten alle bewoonders van het kustgebied evacueren uit den Haag en omstreken. Scheveninge is als geheel ontruimd. Ook Velsen en Sandpoord.

december
Drooge boonne gekocht 100 per pond. Eveneens grauwen erte. De boter is f 17,18 guide. Schapenvlees ook niet meer te krijgen. De schappen koste 400 a 500 guide. De koeje koste 1600 guide, de varkens vet[t]e 1400 a 1500,-
Het randsoen Aarappele 4 kilo per hooft, 2 liter melk per week, half pond boter in de 12 dagen, anderhalf ons vlees met been bij gewogen, 1 pond groene erte of boonne in de 23 a 24 dagen.

(wordt vervolgd)

Deel 2 Oorlogsjournaal Aaltje Butzelaar Stalenhoef