ONDERGRONDS CABARET ,DE MOLSHOOP': Deel 2 en slot?

Jan van Steendelaar

Het theater kreeg de naam ,De Molshoop'. De bezoekers kwamen misschien niet eens uit belangstelling voor de artiesten die er optraden met het programma ,Wii vieren feest' (speciaa! voor de Canadese bevrijders in Soest, "We're throwing a party" genoemd) als wel uit nieuwsgierigheid over de manier waarop de Duitsers er hadden verbleven.

Soest had in die tijd immers nog voor een groot deel een agrarische bevolking, die de spitsvondigheden van cabaretiers waarschijnlijk nauwelijks begreep! De belangstelling („het was er altijd vol. Als het niet ,gelopen' had, waren we een maand later niet teruggekomen," zegt lbo) moest dan ook hoofdzakelijk van buiten Soest komen. Degenen die er hebben opgetreden, kunnen zich nauwelijks herinneren dat de zaal ooit afgeladen is geweest! Bovendien bestond er bij de ouders in Soest van met name jonge meisjes de vrees voor hun vaak overduidelijke belangstelling en bewondering voor het mannelijk geslacht, met name de Canadezen. En omdat er na afloop van het cabaret altijd dansen nà was....

Stenen trap

Via een stenen trap kwam men de ondergrondse ruimte binnen. De voormalige kantine was ingericht als theaterzaal. De artiesten verkleedden zich in wat voor die tijd de slaapvertrekken waren. Behalve Benny Vreden zelf werkten aan de eerste show mee Lia Dorana, Tini Visser, Ben Aerden, Fred Hoyte, Peter Kellenbach en Wim lbo. De laatste heeft altijd een groot aandeel gehad in het verzamelen van artiesten voor de gezelschappen van Benny Vreden. Hoewel zij in hoofdzaak een Nederlands programma presenteerden, lieten ook de bevrijders zich niet onbetuigd. Ze verstonden weliswaar de taal niet, maar de melodietjes zongen ze al snel mee. Het enthousiasme van de Canadese bezoekers werd vooral opgezweept door Hetty Blok, door haar eigen liedje 'Advice for girls' te zingen': ,He kissed me here, he kissed me there, he kissed me nearly everywhere'. Pas in 1959 keurde de Nationale Programma Commissie van de gezamenlijke omroepverenigingen dit liedje af als ongepast voor een fatsoenlijk bevrijdingsnummer....

Genodigden

Het was blijkbaar ook toen al een niet onbekend gebruik om voor de eerste voorstelling een aantal vooraanstaande inwoners uit te nodigen om kennis te maken met het nieuwe theater. In de Soester Courant van 21 juli 1945, inmiddels uitgebreid tot vier pagina's, lezen we:

, Vrijdagavond 13 Juli werd voor een publiek van genodigden het ondergrondsche cabaret van Benny Vreden op den Engh geopend. In één zijner conference 's vertelde Benny Vreden, dat het de bedoeling is in dit cabaret de gedachte aan het ondergrondsche werk levendig te houden. En inderdaad was dit het geval, want niet a/leen dat er een uitgebreid repertoire van 'ondergrondsche liedjes' op het publiek losgelaten werd, maar op de muren vindt men allerlei oorlogs-wel en - wee uitgebeeld, geestig geschilderd door den Larenschen schilder Wim van Nieuwenhoven.

Op dezen openingsavond waren verder aanwezig de chansonnière Françoise Flore, die het publiek met haar Fransche chansons boeide,terwijl een klein ensemble, bestaande uit piano, viool, guitaar en harmonica, voor de nodige entre-acte en dansmuziek zorgde.
Benny Vreden kondigde aan dat er regelmatig programma-wisselingen zullen plaatsvinden. Zoo is per 1 Augustus het volledige ensemble van Wim lbo (hij verbleef gedurende langere perioden van optreden in Soest met enkele artiesten bij de familie, beter ,ma', Woudenberg aan de Vosseveldlaan, red) geëngageerd, dat op het oogenblik in de kleine zaal van het Concertgebouw speelt.
Tot elf uur heerschte er een gezellige cabaret-sfeer, waarbij opgewekt gezongen, gemusiceerd en gedanst werd. Soest heeft zijn eigen cabaret en we twijfelen er niet aan of het zal ook vreemdelingen uit omliggende plaatsen trekken. '

Op welke wijze, anders dan door adverteren in de plaatselijke bladen, aan het bestaan van ,De Molshoop' bekendheid werd gegeven, is niet bekend. Waarschijnlijk alleen door mond-tot-mond reclame. Vooral in de beginperiode verwachtte men kennelijk veel bezoekers, want ,reserveeren, ook telefonisch onder No. 2886 (Zaterdagmiddag en Zondag No. 2188) , is aan te beveelen.' Aan het Verkeershuis V.V.V. ,Soest Vooruit' aan de Steenhoffstraat 4 kon men bovendien van 10 tot 1 2 en van 14 tot 1 6 uur terecht voor de voorverkoop.

De campagnes om aan ,De Molshoop' bekendheid te geven, hadden goede resultaten, al bleek het in het begin moeilijk te zijn om bezoekers te trekken. De mensen gaven hun geld liever uit aan eten en andere meer noodzakelijke stoffelijke zaken. Het deerde Vreden niet. In de periode van 26 september tot en met 2 oktober 1945, toen de begrippen ,zwart geld' en ,wit wassen' nog niet bestonden, werd onder minister van financiën (1945-1952) Pieter Lieftinck een geldzuivering doorgevoerd. Iedereen moest toen al z'n bezit aan muntgeld, munt- en bankbiljetten inleveren. Dat was het moment dat de zwarthandelaren door de mand vielen. In feite werd in één klap het grootste deel van hun geldelijk bezit waardeloos, want de plaatselijke inleveringskantoren vestigden er nog even fijntjes de nadruk op ,dat het publiek bij de geldinlevering een ingevuld en geteekend specificatiebiljet moet overleggen. Deze formulieren zijn verkrijgbaar bij het Distributiekantoor.' Met andere woorden: iedereen moest kunnen aantonen hoe hij aan het geld kwam dat hij voor nieuw geld kwam inleveren. Omdat het een grootscheepse operatie was en er niet direct voldoende nieuw geld voorhanden was, mocht iedereen één ,oud' tientje houden. Dit is de geschiedenis ingegaan als ,het tientje van Lieftinck'. Daarmee moest men zien rond te komen tot het moment waarop men bericht kreeg dat men voor het bedrag dat men aan oud geld had ingeleverd nieuw geld kon komen innen.

In de tussenliggende periode moest men dus extra zuinig met z'n geld omgaan. Een bezoek aan ,De Molshoop' kon niet bepaald tot de levensbehoeften gerekend worden. Toc h gingen de cabaretvoorstellingen gewoon door. Om ervan verzekerd te zijn dat de artiesten niet voor een lege zaal zouden optreden, adverteerde Vreden: ,Komt gedurende de geldloze week bij ons. Geen betalingsmoeilijkheden. Het programma draait gewoon door.' Zodra iedereen was voorzien van het nieuwe na-oorlogse geld, was de eerstvolgende advertentie: ,We hebben weer geld! En dus ... naar ,De Molshoop', het ondergrondsche cabaret van Benny Vreden.'

Geadverteerd in de plaatselijke bladen werd er volop. Wekelijks verscheen er een advertentie. Nu eens met de mededeling ,Men zingt er, men danst er, men drinkt er en ... men komt er terug', dan weer met daarin de namen van degenen die er optraden. Wim lbo en zijn gezelschap werden zelfs voor een periode van twee weken gecontracteerd, ,van 1 tot 19 Augustus'. Aan het programma werken mee Tini Visser, Lya Dorana, Hetty Blok, Wim lbo, Ben Aerden, Fred Hoyte en Jo Spiers. Er was inmiddels een speciaal bandje gevormd, dat de voor de hand liggende naam en van weinig originaliteit getuigende naam ,het Molshoop Swing Quartet' kreeg.

lbo leest daarover een krantenbericht voor: ,Kleinkunst' met een grote K. Dat is hier te zien. Door een prijzenswaardig initiatief van de heer Benny Vreden, toen hij kort na onze bevrijding plannen maakte voor ccn kleinkunstcabaret'. Hier onderbreekt ibo met een schaterlach: „Kleinkunstcabaret, dat slaat nergens op!" Het bericht vervolgt: De moeilijkheden waren echter groot. Behalve dat er haast geen goede artiesten waren, was er ook geen lokaliteit. De keuze viel op een oude betonnen bunker in Soest, waar de Duitschers zich schuil hielden als onze bevrijders boven ons waren. ,,Het was er een hopeloos vieze bende toen we hier kwamen," aldus de heer Vreden, ,,maar we hebben het klaargespeeld." En inderdaad, het is een knus, gezellig zaaltje geworden met zeer goede karikaturistische wandschilderingen van Wim van Nieuwenhoven jr., die ons in de goede zin aan de bezettingstijd herinneren. Maar niet alleen het interieur is ,af', het gebodene is zeker even goed. Als Benny Vreden kans ziet zijn kleinkunst op dit peil te houden, zal De Molshoop aan publiek geen gebrek hebben. Op dit moment treedt de groep van Wim lbo op. Zijn medewerkers zijn stuk voor stuk artiesten van groot formaat, die ten minste in behoorlijk Engels ook onze Canadeese vrienden amuseeren. De teksten, die elkaar in geestigheid en spirit overtreffen, zijn uitstekend verzorgd door Willy van Hemert en Wim lbo.'

De programma's wijzigden regelmatig. Wim lbo voelde zich er kennelijk thuis, want hij kwam van 2 tot 16 september terug, lbo leest daarover het volgende krantenbericht voor: „Benny Vreden heeft voor zijn cabaret opnieuw het gezelschap van Wim lbo in ,De Molshoop' geëngageerd, lbo is voor het Soester publiek een waarborg dat men het beste te zien en te horen krijgt wat er op het gebied van cabaret te genieten valt. Sinds 2 september treedt dit gezelschap weer op in het cabaret ,De Molshoop'. Veel succes oogstte onder anderen Tini Visser met haar waarschuwende toespraak tot de vrouwen. Hetty Blok zong aardige liedjes. Samen met Ben Aerden en Fred Hoyte traden ze op in eenige geestige schetsjes. Wim lbo zelf zong eenige liedjes in zijn eigen ongemeene genre. Verder toonde Jo Spier zich een goed pianist. Dit alles is slechts een kleine greep uit het rijk gevarieerde programma. Al kon het ons niet zo bevreedigen als het vorige, het zal in de komende maanden zeker veel publiek trekken, want de medewerkenden toonden allen dat het rasartisten zijn, die voor dit kleinkunstcabaret als geknipt zijn. De teksten zijn weer geschreven door Willy van Hemert en Wim lbo"..

Eindelijk alleen

Uit die tijd herinnert Ibo zich sketches en liedjes ais 'vandaag begint het nieuwe leven,' ,lch bin Muller, ich bin Krause, überall sind wir zu Hause,' , Liefde in de oorlog: mijn verlangen naar een sigaret', en ,Eindelijk alleen'. Deze laatste sketch was geschreven door Johan W. Broedelet, de grootvader van de schrijver Remco Campert. Hij bestond uit drie delen. Eerste deel: Op het toneel staat een echtpaar, dat bezoek krijgt van de huisvriend. Ruzie. De echtgenoot verlaat het pand. De vrouw en haar minnaar zeggen als slotscène tegen elkaar: ,,Eindelijk alleen." Tweede scene: de vrouw en haar minnaar zijn samen. De echtgenoot komt weer eens op bezoek. Opnieuw ruzie. De huisvriend verlaat het pand. Het echtpaar tot slot: „Eindelijk alleen." Derde scene: alle drie op het toneel. Er ontstaat een knallende ruzie. De vrouw pakt haar koffer en zegt: ,,lk wil met geen van jullie beiden ooit nog iets te maken hebben', en loopt met koffer het toneel af. De twee mannen kijken elkaar aan en zeggen opgelucht: „Eindelijk alleen."
Dat was volgens de Sicherheitsdienst een homosexueel slot. Daarvoor moest lbo bij de SD op het matje komen. ,,Toen heb ik gezegd: Degene van uw dienst hier die deze opmerking heeft gemaakt, heeft zelf boter op z'n hoofd. Daarmee heb ik het gered en hebben we die sketch erin kunnen houden."

Geldzuivering

Zogenaamd door wijzigingen in het programma, maar duidelijk ingegeven door de geldzuivering werd in de Soester Courant van 29 september 1945 het publiek aangeraden de volgende advertentie uit te knippen en te bewaren:

,De Molshoop' heeft eigenlijk nauwelijks één seizoen bestaan. In 1946 werd de bunker opgeblazen, samen met de andere bouwwerken op de Eng die aan de Duitsers herinnerden. Daarmee kreeg dit agrarische deel van de gemeente z'n oorspronkelijke karakter terug.
Er was kennelijk niemand die protesteerde tegen het verloren gaan van dit unieke theater, in feite het enige dat Soest ooit heeft gehad, afgezien van het openluchttheater. De haat tegen alles wat Duits was, zat blijkbaar zo diep dat nagenoeg alles (het Officiers Casino aan de Kampweg in Soesterberg is één van de weinig overgebleven monumentale herinneringen aan die tijd) wat aan vijf jaren bezetting herinnerde zonder bezwaar vernietigd kon worden. Benny Vreden zal er zelf ook vrede mee hebben gehad. Hij was zakelijk genoeg om te voorzien dat ,De Molshoop' een tijdelijke locatie zou zijn. Dat was de reden, zei hij altijd, dat hij zijn auto nooit zou verkopen: „Straks moet ik er weer mee door het land toeren." Gelijk had hij, want de Soester boeren die graag hun land weer terug wilden, kregen alle medewerking van de gemeente. Er kwam een speciale ploeg van de Grondmaatschappij uit Arnhem, nu Arcadis-Heidemij., aan te pas om alle Duitse overblijfselen op de Eng op te ruimen.
Trouwens, of protesten tegen het opdoeken van zelfs ,De Molshoop' geholpen zouden hebben, is onwaarschijnlijk. In de Soester Courant van 5 juli 1946 lezen we onder de kop ,Officieele mededeelingen:

EXPLOSIES OP DE SOESTER ENG

De Burgemeester der gemeente Soest (destijds jhr. mr. C. Dedel, van 13 juni tot 1 december waarnemend sinds het vertrek naar Apeldoorn van mr. Â. L. des Tombe, red) brengt ter kennis, dat in verband met de opruimingswerkzaamheden aan inrichtingen van de Duitsche bezetting, gelegen op de Soester Eng, nog geruimen tijd explosies zullen plaats hebben.

Omwonenden worden in hun eigen belang, ter voorkoming van schade, aangeraden de ramen hunner woningen geopend te houden. Eventueele schade, mits met inachtneming van het bovenstaande, kan worden aangemeld bij den Opzichter der Grondmaatschappij, federen werkdag aanwezig op het terrein.

Hiermee eindigt het verhaal van ,De Molshoop', een periode die Wim lbo zich herinnert als ,,een fijne tijd'. Voor het cabaret in Nederland is het waarschijnlijk van groter belang geweest dan menigeen veronderstelt. Het theater was direct na de oorlog voor een grote groep artiesten een ,bindmiddel'. Zij zagen ,De Molshoop' als de basis van de herleving van het Nederlandse cabaret, het beginpunt om van daaruit hun eigen weg in te slaan. Voor Benny Vreden, de duizendpoot, eindigde die weg voorgoed met zijn overlijden op 2 januari 1975 in Loosdrecht.
Overigens is er weinig bekend van de juiste indeling van de bunker. De tekeningen van hen die er ooit zijn geweest, verschillen te zeer om er een verantwoorde afbeelding van te maken. Ook van de beschilderingen die op de ruwe betonnen muren waren aangebracht, is op een enkel detail na weinig bekend. Hetzelfde geldt voor wie de kunstenaar(s) was (waren) die hiervoor gezorgd had(den). Pas als er een antwoord komt op de resterende vragen zou de geschiedenis van ,De Molshoop' compleet zijn. Wie helpt eraan mee de puzzel helemaal af te maken?

Het eerste deel van deze bijdrage is opgenomen in VZTS 19e jaargang nummer 4; Winter 1998.