ONDERGRONDS CABARET ,DE MOLSHOOP": In 1946 voorgoed ,zand erover'

Jan van Steendelaar

Het zal niet bij veel Soesters meer bekend zijn, maar de gemeente heeft ooit, in 1945, cabaretgeschiedenis geschreven. Zelfs in die mate, dat er ruime aandacht aan wordt besteed in het boek "En nu de moraal van dit lied; 75 jaar Nederlands cabaret", een in 1970 door kleinkunst-historicus Wim lbo samengesteld overzicht (beter: naslagwerk) van driekwart eeuw Nederlandse theaterkleinkunst.

Het heeft maar drie maanden bestaan, van medio juli tot halverwege oktober, het unieke theater ,De Molshoop', gevestigd in een voormalige bunker van de Duitsers op de Eng. Het was de bedoeling dat er een tweede cabaretseizoen zou starten, maar zover is het niet gekomen. De Soester Courant daarover in oktober 1945:
DE MOLSHOOP GAAT DICHT
In het ondergrondsche cabaret ,De Molshoop' in Soest zijn drie maanden lang avond aan avond een dikke honderd bezoekers per voorstelling op de Soester Engh onder den grond gekroopen om er drie uren de gast te zijn van Benny Vreden en zijn staf van medewerkers in deze bohemien-sfeer. Deze week loopt het programma van Willy van Hemert er nog tot en met 14 oktober. Daarna gaat ,De Molshoop' dicht. Nieuwe programma's zullen worden voorbereid en de noodige reparaties aan het gebouw zullen worden uitgevoerd. In het volgende voorjaar zal het seizoen in ,De Molshoop' worden gestart met eenige programma 's, waarvoor thans reeds onderhandelingen worden gevoerd.

Deze programma's zijn voortijdig afgebroken, zoals in deze eerste aflevering en in het tweede deel duidelijk zal worden. Het verhaal van De Molshoop, waarover Wim lbo ons veel informatie verschafte en waarvoor hij de reprodukties van de foto's beschikbaar stelde, eindigde definitief in oktober 1945. De boeren die de Eng in gebruik hadden toen de oorlog uitbrak, wilden het land weer zo snel mogelijk bewerken om er gewassen te verbouwen. De Soester cabaretier-producer Benny Vreden, die ,De Molshoop' had opgericht, zag de bui al hangen en vond het niet verantwoord een tweede seizoen te beginnen omdat het onzeker was hoelang het theater nog gehandhaafd zou kunnen blijven bestaan. In juli 1946 werd de bunker opgeblazen. 

Daarmee kwam een eind aan het bestaan van ,De Molshoop', waaraan vooral in de plaatselijke kranten steeds veel aandacht was besteed.
Het bericht van de opening in de Soester Courant van 6 juli 1945 luidt: „Midden tusschen de korenvelden, op de Soester Engh, wordt zaterdagavond 14 juli 1945, een cabaret geopend zooals er geen tweede in Nederland bestaat. Het is het ,ondergrondsche cabaret van Benny Vreden'." Door papierschaarste kon het blad direct na de bevrijding enkel één keer per week verschijnen; bovendien in vaak afwijkend formaat, 'zoodanig dat meerdere berichten verslagen, advertenties enz. geen plaats kunnen vinden.' Voor een aankondiging van de opening van het cabaret is een ruime uitzondering gemaakt. Het vervolgt: ,Niet alleen dat dit knusse cabaretzaaltje, dat aan ongeveer 100 personen plaats biedt, 4 Meter onder den grond zit, maar er zal door Benny Vreden's gezelschap ook regelmatig een uitgebreid repertoire van ondergrondsche liedjes ten gehoore worden gebracht.

Larensche schilders (hoewel er later slechts één met name wordt genoemd, red.) brachten met vaardige hand allerlei voorstellingen van oorlogsgebeurtenissen op de muren aan. Er is muziek, er is een dansvloertje, er is sfeer... Als er nu ook maar plaats genoeg is voor de talrijke cabaretliefhebbers.'

Het theater was ingericht in een voormalige bunker van de Duitsers. Deze was gebouwd op het land van agrariër Hendrik Schimmel, gezien vanuit de Molenstraat rechts van en halverwege de Molenweg. De hunker kreeg in zijn nieuwe functie de toepasselijke naam ,De Molshoop'. Voor de openingsdag werden de inwoners van Soest opgeroepen ,het ondergrondsche cabaret van Benny Vreden, 4 Meter onder den grond. Molenweg op den Engh,' te bezoeken. Het programma bestaat uit muziek, cabaret, dansen, buffet, sfeer' en daarnaast (sic!) ,optreden van artisten.' En dat niet alleen op die ene zaterdag, maar voortaan 'iederen avond van 7.30-11 uur. 's Zondags van 3 uur af. Entree fl. 2,50. Auto- en Rijwielstalling aanwezig.'

Initiatiefnemer Benny Vreden werd op 17 februari 1913 in Amsterdam geboren als Benoni Roelofs. Zijn voornaam betekent kind der smarten. De reden waarom zijn protestant-christelijke ouders hem die naam hebben gegeven, zal nooit duidelijk worden. Hij groeide op bij zijn ouders aan de Dalweg in Soest, de gemeente waar hij een groot deel van zijn leven doorbracht. Hij volgde, zoals zoveel van zijn latere collega's, eerst een opleiding aan de Handelsschool, later aan de HBS. Naast een vlotte babbel bleek hij over een minstens zo vlottte pen te beschikken. Toch kreeg hij voor Nederlands nooit een hoger cijfer dan een 5 op zijn rapport!

Vertegenwoordiger

Al op jonge leeftijd, toen hij vertegenwoordiger van bandenfabrikant Vredestein was , verstond hij de kunst om op een geestige manier zijn potientiële afnemers te ,bespelen'. Op den duur besteedde hij meer tijd aan het schrijven van teksten en (vooral) gedichten dan het bezoeken van klanten. Hij legde zelf zijn eigenlijke baan steeds meer aan banden en gaf die uiteindelijk helemaal op. Alleen een deel van de naam van het product dat hij had verkocht, bleef hem aan zijn verleden herinneren: Vreden.
In de jaren dertig haakte hij in dichtvorm in op tal van actuele zaken in Soest. Kennelijk waardeerden de lezers zijn bijdragen, want hij publiceerde meer dan driehonderd gedichten in de toen in Soest verschijnende couranten. Vooral hierdoor werd zijn naam ook buiten Soest bekend. Het resultaat was dat hij langzaam doordrong in het wereldje der cabaretiers. Toen hij in 1938 ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van de Soester Turn Club optrad in hotel Eemland (op de plek waar nu de Stadhouderslaan op de Van Weedestraat aansluit), zat er een vertegenwoordiger van de AVRO in de zaal. Hij nodigde Vreden uit mee te werken aan het jarenlang best beluisterde radioprogramma, de Bonte Dinsdagavond Trein.

Het was het begin van de succesvolle loopbaan. Hij bezat een veelzijdig talent. Hij was niet alleen conferencier, zanger en pianist, maar genoot ook bekendheid als ontdekker van jong talent, zoals Thérèse Steinmetz, Saskia en Serge en de destijds bekende vocalgroup The Spotlights. Toch bouwde hij in hoofdzaak als producer, beter: als ,zakelijk artiest', exploitant, organisator en inspirator, een grote staat van dienst op.
De Soester, die aan de Pieter de Hooghlaan 4 woonde, even voorbij de Paulus Potterlaan, sloot zich bepaald niet van het plaatselijk gebeuren af. Zo was hij in de jaren dertig één van de oprichters van de korfbalvereniging Helpt Elkander. Deze speelde op een terrein achter hotel Du Passage (later De Schouw en geëindigd als De Birkt) aan de Birkstraat, waar nu de Betje Wolfflaan, de Aagje Dekenlaan en de Bilderdijklaan lopen.

Op zakelijk gebied richtte hij bijvoorbeeld Benny Vreden's Productions op, was de bedenker en uitvoerder van het eerste huifkar-cabaret (een wagenspel) van Nederland; stelde cabaretgezelschappen samen, schreef de musical Waterproef en maakte tal van grammofoonplaten.
Aan enkele van Vreden's gezelschappen werkte ook Piet Ekel uit Soest mee. Samen richtten ze het VPRO-cabaret op, waarmee ze niet minder dan zeven jaar door Nederland toerden. Vreden was ook de bedenker van het populaire kinderprogramma Barend Bluf (Kitty Knappert). Het bleef zeven jaar (1953-1960) bestaan. Alle overige rollen (nu eens dokter, dan weer politieman, noem maar op) werden door Piet Ekel (bijgenaamd ,de stemmentemmer') gespeeld.
De oorlogsjaren hadden in zoverre geen invloed op het werk van Vreden dat hij, als zoveel andere kunstenaars ,gewoon' bleef doorgaan als cabaretier. Elke kunstenaar moest zich melden bij de door de Duitsers opgezette en beheerde Kulturkammer. Wim lbo, die twee keer twee weken en in totaal drie keer met zijn gezelschap in Soest optrad: ,,Nog steeds bestaat het hardnekkig misverstand, en ik vind het fijn om dat hierbij uit de wereld te helpen, dat dit een zich onderwerpen aan of sympathiseren met de Duitsers betekende. Dat was absoluut niet zo. Alleen NSB-ers wedden lid. Als artiest had je enkel de verplichting je te melden. Je kreeg dan een ,Bewijs van aanmelding'. Ik heb dat altijd vertaald als 'werkvergunning'. Je moest het bewijs -er staat met nadruk op: ,Geen bewijs van lidmaatschap'- kunnen tonen als er controle was.

Ik ben wel eens op het matje geroepen bij de Sicherheitsdienst als er een tekst gebruikt werd waar de Duitsers bezwaar tegen hadden. Dan zei onze regisseur, Cees Laseur, tegen mij: ,Ga jij er maar heen, jij lult je er wel uit.'
Benny Vreden (,,een fijne collega", zegt lbo) heeft als auteur en componist tal van ondergrondse liedjes op zijn naam staan. Ook in, en ondanks of juist dankzij, de moeilijke oorlogsjaren was er sprake van veel humor, een typisch tijdsbeeld.
Toch verloor hij ook de realiteit niet uit het oog. De ernst van de tijd is terug te vinden in een boek dat Vreden over de oorlogsjaren schreef; het is in handen van zijn familie. Zijn huis aan de Pieter de Hooghlaan was jarenlang onderduikadres van een Joodse familie en een Engelse en een Amerikaanse piloot. Hoewel dit niet valt te bewijzen, hebben zij met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid een grotere invloed gehad op zijn cabaretteksten en -liedjes dan hijzelf en de onderduikers toen beseften. Voor zijn hulp aan onderduikers ontving Vreden slechts een oorkonde. Anderen, die veel minder risico's hadden gelopen, kregen een .echte' onderscheiding...
In 1941 trad Benny Vreden met z'n gezelschap nog op in het Openluchttheater aan de Soesterbergsestraat (nu Cabrio). In 1943 maakte hij deel uit van het bekende Leidesepleincabaret met onder anderen de Vlaamse actrice Julia de Gruyter en acteur Jan Lemaire. In die tijd begon ook de nu 80-jarige ,cabaretgoeroe' Wim lbo zijn artiestenloopbaan.
Een maand na de bevrijding had Vreden dankzij zijn creatieve geest een cabaretprogramma in elkaar gezet, dat onder de titel ,,Een ,ondergrondsche' revue" in het toenmalige hotel Eemland op maandag 4 en dinsdag 5 juni werd opgevoerd. Nog niet om voor eigen inkomsten te zorgen, maar ten bate van de stichting Nederlands Volksherstel. In de revue werden ondergrondsche en oorlogsgebeurtenissen opgevoerd naar ideeën, in- en uitvallen van de journalist Jan Onstenk en Benny Vreden. De volgende beelden zullen onder meer de revue passeeren: Dirk Duikelaar duikt in Soest; De Duitsche V-actie; Wachtje kloppen; De Vischknipkaarten; de Gemeentelijke boonenoogst; de Winterhulp; de inlevering van radio's, de verandering der straatnamen; In het ondergrondsche cabaret; Spijkerwacht; in de rij bij de Centrale Keuken; de huiszoeking, en het valse Persoonsbewijs.'

Gouden greep

Eemland was een centraal gelegen locatie, dus voor iedereen gemakkelijk te bereiken. Enig sarcasme zal Vreden niet vreemd zijn geweest, want hij had zijn zinnen blijkbaar toch op een andere plek gezet. Bijna cynischer was niet mogelijk: een ondergrondse ruimte, een bunker. Deze maakte oorspronkelijk deel uit van de schuilplaatsen bij het uit drie batterijen bestaande afweergeschut dat de Duitsers in de oorlog op de Eng hadden opgesteld. De dertig tot vijftig manschappen die het geschut dagelijks gedurende 24 uur bemanden, moesten afgelost worden, slapen, eten, naar het toilet, noem maar op. Dat gebeurde allemaal onder de grond.
Direct na de oorlog legde Benny Vreden, die een speciaal gevoel had ontwikkeld voor bijzondere dingen, er beslag op met het idee: vooral als er iets gebeurt op een gekke plek, komen de mensen wel. Vreden beschouwde zijn keus voor de bunker zelf als een gouden greep. 

Deel 2 van dit artikel treft u aan in VZTS 19e jaargang nr. 4; Lente 1999.