De schatten van het gemeentehuis ... 1

Joop Piekema

Neen, over die schatten gaat het hier niet, al is het nog zo aardig naar ze te kijken.
We hebben het over cultuurschatten.

Om te kunnen begrijpen welk onderwerp we gaan aansnijden, moeten we een reisje terug in de tijd maken, naar 't oude Raadhuis aan de Steenhoffstraat nummer 2. We schrijven 1951. Onkreukbare ambtenaren met witte boorden zitten achter hun burelen, de vulpen in de hand, het vloeiboek in de mand, soms turend in de staatscourant. Naast zittende ambtenaren lopen er óók volontairs rond, - om het "ambtenaar-zijn" te leren, - één daarvan is Jacob E. van Boeijen, volontair bij de afdeling algemene zaken. Op zekere dag komt genoemde volontair langsgelopen bij de heer Th.M. Peet, ambtenaar algemene zaken. "Kijk eens wat ik van de gemeentesecretaris mijnheer Batenburg heb gekregen", zegt hij. "Mijnheer Batenburg vraagt of ik dit eens uit wil zoeken. Hij toont dhr. Peet een aantal albums, gevuld met foto's van bijzondere gebeurtenissen, zoals van de opening van het Soester Natuurbad (17-06-1933), de onthulling van het Emma monument aan de Kerkstraat (21-10-1936), de feestelijke rijtoer van prins Bernhard en Prinses Juliana door de gemeente Soest (15-04-1937).

Het is niet zomaar, dat Johannes G.A. Batenburg - gemeentesecretaris van Soest van 1920 tot 1953 - deze fotoverzameling heeft aangelegd. Want als geboren en getogen Soester heeft hij grote interesse voor de plaatselijke geschiedenis.Onze Jacob zit een poos in die albums te koekeloeren, maar verder weet hij ook niet wat hij ermee aan moet. Ze gaan weer terug in de kast.

Enkele jaren later- in 1955 - krijgt dhr. Peet een artikel onder ogen dat meteen zijn interesse wekt. Het artikel beschrijft de beelddocumentatie van de gemeente Katwijk, die ontwikkeld en opgezet is door dhr. J.A. Dekker, chef interne zaken ter gemeentesecretarie. Zou dat ook niet iets voor de gemeente Soest zijn? Na telefonisch contact stuurt dhr. Dekker zijn causerie (een modewoord in die tijd), "gehouden tijdens de bijeenkomst van registrators, ten raadhuize van Katwijk" ter kennisneming op naar zijn Soester ambtgenoten. Dekker wijst in zijn causerie (zes vellen vol!) op het grote belang voor de gemeenteadministratie om foto's te maken, bijvoorbeeld als wegens de verbetering van een kruispunt de bestaande bebouwing moet worden afgebroken. Want - zo vervolgt Dekker - "....hoe is de situatie vijfjaar later? Weer bestudeert u de stukken en raadpleegt de tekeningen.

Dan probeert u zich te herinneren hoe een bepaald huis, dat ter plaatse gestaan heeft, er uit heeft gezien. Nu blijkt echter: u weet het niet meer! (...) Had u nu voordat de veranderingen zich voltrokken, één of meer foto's van de verdwenen situatie laten maken, dan zou alles u thans veel duidelijker zijn.(....) Zodra u kennis krijgt van plannen, welke tot wijzigingen in het stads- of dorpsbeeld zullen leiden, zorgt er dan onmiddellijk voor dat de oude situatie in beeld wordt gebracht. Te lang wachten kan er de oorzaak van zijn dat een waardevolle opname voor u verloren gaat", waarschuwt Dekker.Oók wijst Dekker op het historisch belang, voor het samenstellen van exposities, of voor het maken van lantaarnplaatjes of filmstroken, die "aan de plaatselijke scholen kunnen worden uitgeleend teneinde de leerlingen meer vertrouwd te maken met het verleden hunner woonplaats"

Op 7 december 1955 brengt dhr. Peet het voorstel in B en W. om, samen met dhr. E. Heupers, de Soester beelddocumentatie - waar ze inmiddels al mee zijn begonnen - verder uit te bouwen. Op dat moment zijn al rond 200 foto's van dorpsgezichten op kaart gebracht.

Burgemeester Mr. S.P. Baron Bentinck is meteen erg enthousiast. Niet zo verwonderlijk, omdat hij, naast burgervader, óók voorzitter van de Rijkscommissies voor de monumentenzorg en monumentenbeschrijving is. Op 13 december 1955 nemen B. en W. dan ook met instemming kennis van het voorstel en besluiten om "geleidelijk aan in deze geest een verzameling aan te leggen". Het is de bakermat van wat tegenwoordig de gemeentelijke historisch topografische atlas heet.

Weldra wordt gesproken van "het project van Peet en Heupers". Engelbertus Heupers, controleur bij de afdeling sociale zaken van de gemeentesecretarie, schrijft dan al jarenlang artikelen over de plaatselijke geschiedenis. Bij hem is de historische kennis aanwezig om de beschrijvingen bij de foto's te kunnen maken.

Het aanleggen van de verzameling berust op twee doelstellingen, namelijk te verwerven wat verloren is gegaan, en vast te leggen wat gaat verdwijnen. Wat staan blijft, behoeft niet te worden gefotografeerd, omdat iedereen dat "in natura" kan bekijken. De inrichting van de verzameling is conform het 'Katwijkse systeem". Aan de hand van een plattegrond wordt de gemeente verdeeld in 12 blokken. Elk blok is weer onderverdeeld in vier subrubrieken: straatfoto's (per straat geordend), kerken en scholen, instituten en overzichtsfoto's. Ook zijn er aparte groepen foto's, zoals: van vroegere gemeenteraden, van burgemeesters en andere notabelen, de met een erepenning van de gemeente begiftigden, van de gemeentelijke diensten, het oude Soester dorpsleven, van sportevenementen, contacten met het Koninklijk huis, oorlog en bevrijding.

Op 12 december 1955 doen B. en W. aan de directeur van gemeentewerken het verzoek "zodra u bekend is dat er in deze gemeente werken zullen worden uitgevoerd die tot een wijziging van het dorpsbeeld zullen leiden, ons daarvan tijdig te berichten, zodat de bestaande situatie nog in beeld kan worden gebracht". Om de veranderingen ook daadwerkelijk vast te kunnen leggen wordt de hulp ingeroepen van brigadier van politie tevens politiefotograaf G. Pasman: hij maakt met name in de periode 1955-1960 een groot aantal foto's. De heren Pasman en Peet gaan er vaak samen op uit. Peet wijst het aan en Pasman kiekt.

Om in bezit te kunnen komen van oude afbeeldingen wordt enkele malen een beroep gedaan op de Soester bevolking. Hierbij wordt de pers ingeschakeld. In een artikel in de Gooi- en Eemlander van 2 februari 1956, onder de kop "gemeente spoort héél oude prentbriefkaarten op; beelddocumentatie wordt aangelegd" worden foto's of prentbriefkaarten gevraagd "van lanen, straten en wegen, en alle mogelijke dorpsgezichten, doch ook van oude interieurs of klederdrachten. Wil men de foto's of kaarten niet afstaan, dan wordt een reproduktie gemaakt en krijgt men zijn eigendom terug". Want, zo luidt het: "helaas te laat heeft het gemeentebestuur ingezien dat het oude Soest niet bewaard is gebleven, zelfs niet op foto's". De journalist heeft dan al mogen grasduinen in het bijeengebrachte materiaal: "We hebben een foto van de Soester Zouaven gezien en van de jaarlijkse kermis in mei op het pleintje achter het WV-huisje, doch weten nu ook hoe de Torenstraat, de Soesterbergsestraat en andere straten er vroeger uitzagen, leder die foto's of ansichten heeft kan die naar het gemeentehuis zenden, men kan ze ook brengen en zien, wat er reeds bereikt is"

(wordt vervolgd)

bronnen:
- een drietal dossiers "beelddocumentatie", gemeentearchief;
- interview met dhr. Th.M. Peet, Baarn.