Schreuder, Aris Frederik (inspecteur-politie)

Uit: "Utrechtse biografieën, Het Eemland 2", levensbeschrijvingen van bekende en onbekende Eemlanders (1999)

ARIS FREDERIK SCHREUDER (1885 -1942)

inspecteur van politie

door  J.W van Steendelaar

Aris Frederik Schreuder werd op 2 augustus 1885 in Veenendaal geboren als zoon van Adrianus Schreuder en Frederika Mijnhardina Holst.
Op 26 september 1917 trouwde hij in Velsen met de Schiedamse Alida Cornelia Maltha.
Uit dit huwelijk werd een zoon geboren.
Schreuder overleed op 4 november 1942 in Hamburg-Neuengamme.

Kort na de geboorte van Aris Frederik verhuisde het gezin van Veenendaal naar Baarn, waar zijn ouders een juwelierszaak dreven. Hij was de jongste van vier kinderen en toen hij vijf jaar was verloor hij beide ouders aan TBC. De kleine Aris werd door een tante in Heiloo opgevoed. Hij wilde graag naar de HBS, maar zijn tante vond dit te hoog gegrepen. Na zijn schooltijd kwam hij in 1908 als volontair bij de politie in Alkmaar. Door zelfstudie werkte hij zich op tot inspecteur en in 1912 werd hij in die functie benoemd in Middelburg. Daar werd hij toegevoegd aan de territoriaal bevelhebber in Zeeland voor de spionagedienst. In Zeeland leerde hij zijn latere vrouw kennen. Daarna volgden overplaatsingen naar Gorinchem en Velsen, waar hij tevens fungeerde als plaatsvervangend commissaris voor IJmuiden en zich verdienstelijk maakte bij de opsporing van smokkelaars.

In 1921 werd hij benoemd tot inspecteur in Heerlen. In het rooms-katholieke zuiden voelde de vrijzinnige inspecteur zich niet thuis, hoewel hij in hoog aanzien stond bij de bevolking. Den Hollander' straalde mede door zijn rijzige gestalte, maar vooral door zijn rustige en beheerste optredén in het vaak ruwe milieu, gezag uit. Hij had een natuurlijk overwicht en dwong respect af. Waar hij verscheen, hield men zich liever rustig. Schreuder was Met bepaald een bureauman. Vaak trok hij er met zijn mensen op uit om jacht te maken op smokkelaars en stropers. Dat beperkte zich niet tot acties in de natuur, maar ook in de cafés waar de verdachte personen zich ophielden. Er werd daar levendig gehandeld in wild en gevogelte. Schreuder trachtte het de illegale handelaren zo moeilijk mogelijk te maken, door bijvoorbeeld de sluitingstijden streng in de hand te houden. Dat maakte hem niet populair bij de cafébazen, maar in de zeven Heerlense jaren is nooit sprake geweest van ernstige incidenten. Ook degenen die aan de verkeerde kant van de wet stonden waardeerden zijn optreden en erkenden hun verlies ruiterlijk als ze door de inspecteur waren aangehouden.

Mede omdat de huisarts zijn vrouw een verblijf in een bosrijke omgeving had voorgeschreven, solliciteerde Schreuder naar de functie van inspecteur in Soest. Toen hij in 1928 werd benoemd was zijn komst niet onomstreden. Sommige raadsleden vonden dat een zittende agent in Soest in aanmerking moest komen. Later bleek dat Schreuder zich minstens zoveel achting en waardering had verworven als zijn voorganger, majoor Zwarts. De Schreuders vestigden zich na een tijdelijk verblijf aan de Talmalaan uiteindelijk in de villa Callinge op de Prins Bernhardlaan, vlak bij het politiebureau. Burgemeester G. Deketh schreef over hem: 'het is zeer te betreuren dat van de zij de van den raad alhier nog niet voldoende medewerking is te verkrijgen tot het instellen van een commissariaat alhier. De heer Schreuder zoude zeer zeker in de eerste plaats daarvoor in aanmerking komen'.

Schreuder had vanaf het begin een grote afkeer van het fascisme. Hij wist dat ook over te brengen op zijn personeel. In 1936 gaf hij de opdracht de door aanhangers van Mussert op palen en bomen aangebrachte pamfletten 'Mussert wint' te laten verwijderen. De daders reden achtervolgd door de politie weg in auto's in de richting Amsterdam. Een van de pamflettenplakkers werd gearresteerd. Daarmee kwam de politie in Soest op de zwarte lijst van de NSB. De Soester politie bleef optreden tegen NSB-ers. Schreuder was vooral begaan met het lot van de joden. Veel joden vluchtten voor de groeiende onderdrukking uit Duitsland en vonden in Nederland een tussenstation. Schreuder zorgde voor de tijdelijke opvang en regelde de reis naar het land van bestemming. Met gevaar voor eigen leven heeft hij de hulp aan de joden tot het laatst toe voortgezet en zo tientallen mensen uit de handen van de Duitsers gehouden. Slechts enkele naaste vrienden waren hiervan op de hoogte. Schreuder bleef liever op de achtergrond.
 'In de schaduw blijven' was niet altijd mogelijk. Aan de vooravond van het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog hield de NSB een vergadering in Soest. De politie betrapte een NSB-er in een schermutseling: 'Op een gegeven moment zagen we dat de NSB-er de [andere] man bij de keel greep. Deze man die een rijwiel bij zich had, liet dit vallen. Hierna greep de NSB-er de andere persoon weer bij de keel, waarna tussen beiden een vechtpartij ontstond'. Tegen de NSB-er werd proces verbaal wegens mishandeling opgemaakt. Toen de oorlog daadwerkelijk uitbrak, liet Schreuder onmiddellijk alle bekende NSB-ers uit Soest gevangen zetten. Na de capitulatie werden ze door de Duitsers vrijgelaten en trokken ze direct naar het politiebureau, waar ze Schreuder lieten weten: 'Nu is het onze beurt, we zullen je wel krijgen'. Toch liet dat nog enige tijd op zich wachten en toen beroepsmilitairen vanaf de zomer van 1940 verzetsgroepjes vormden, was Schreuder van de partij.

Deze Ordedienst (OD) bestond vooral uit legerofficieren, ambtenaren en politiefunctionarissen die elkaar vonden in hun afkeer van de Duitse bezetter. In Amersfoort ontstond een groep van ongeveer 20 mensen rond de leraar en reserve-officier J.H. Ronhaar. Het was aanvankelijk niet de bedoeling actief verzet te plegen, maar om na een eventueel vertrek van de Duitsers het machtsvacuüm op te vullen. Wel hield de OD zich bezig met spionage. De vliegbasis Soesterberg was een goed doelwit en gezien Schreuders ervaring met spionage was hij daarvoor de aangewezen persoon. Vanuit zijn functie had Schreuder veel te maken met de bezetter en de leidinggevenden op de vliegbasis en ondanks zijn antifascistische optreden genoot Schreuder aanvankelijk het vertrouwen van de Duitsers en kon hij een belangrijke bijdrage leveren aan het in kaart brengen van het vliegveld.

Schreuder was een van de stimulerende krachten achter en een leidinggevende figuur binnen de OD, die echter geen lang bestaan heeft gekend. Zo ook niet de groep Ronhaar. Verraders deden, vaak tegen betaling, al in een vroeg stadium hun vuile werk door mensen in handen van de Duitsers te spelen. Een van de gevaarlijkste verraders was de Rotterdammer Anton van der Waals, die ook in de Amersfoortse OD-groep wist te infiltreren. Als gevolg hiervan werden op 5 mei 1941 enkele leden gearresteerd. In het najaar van dat jaar werd nagenoeg de hele organisatie opgerold. Ook Schreuder ontkwam niet aan arrestatie. Dit was mede het gevolg van een onvoorzichtig OD-lid, dat bij zijn arrestatie een lijst van namen op zak had, waarop ook die van Schreuder voorkwam. Op 20 oktober 1941 verschenen twee leden van de Sicherheitsdienst op het politiebureau en vroegen naar Schreuder. Die bevond zich bij de kapper. Zijn zoon ging hem waarschuwen terwijl de SD-ers op het bureau wachtten. Schreuder weigerde onder te duiken: 'ik heb niets gedaan dat verkeerd is, dat zal ik de Duitsers wel vertellen, dus ik duik niet onder'. Toen Schreuder niet op het bureau verscheen, gingen de Duitsers naar zijn woning en namen hem mee naar Amsterdam. Het was de laatste keer dat men Schreuder in Soest zag. De volgende dag informeerde burgemeester A.L. des Tombe naar de verblijfplaats van zijn inspecteur maar kreeg geen antwoord. Later werd bekend dat Schreuder vanuit Amsterdam was overgebracht naar kamp Amersfoort.

Schreuder was een van de laatste OD-ers die werden opgepakt. De meesten, onder wie Ronhaar, werden op 3 mei 1942 in Oraniënburg gefusilleerd. Ze waren het slachtoffer van een schijnproces in het Amersfoortse Berghotel. Dat was bij die gelegenheid veranderd in een Duitse feestzaal vol vlaggen, vaandels, hakenkruisen en portretten van hoge nazi's. Het is opzienbarend dat Schreuder tijdens dat proces werd vrijgesproken. De Duitsers hielden hem gevangen 'voor zijn eigen veiligheid', om hem tegen de fanatieke NSB-ers te beschermen die een grenzeloze haat jegens hem koesterden. Pas veel later werd bekend dat Schreuder uit kamp Amersfoort is weggevoerd naar het concentratiekamp Hamburg-Neuengamme, waar hij in november 1942 overleed.

Een halfjaar later kreeg de familie Schreuder uit handen van de Soester burgemeester een koffer met daarin de gouden zegelring, een pen, een pak en een handdoek van Schreuder, zijn nalatenschap.

In 1955 eerde het gemeentebestuur de inspecteur door een laan naar hem te vernoemen. Eerder al was in de hal van het oude politiebureau een plaquette ingemetseld ter zijner nagedachtenis.

Archieven
GA Soest, gemeentepolitie Soest; dagrapporten 1941, Soester Courant 1940-1950

Literatuur
J W. ter Haar, Soester Politie Historie (Soest 1990)

Oral history
Gesprekken met W. ter Haar, oud-politieman, A. Schreuder-Trautwein, Velp, J. Schalkx, Soest